Κάπως τα έχει φέρει η τύχη κι η ζωή και έχουμε γράψει και μιλήσει αρκετά για το κινηματογραφικό animation τελευταία. Κάτι το αφιέρωμα με αφορμή τη νέα ταινία του Spider-Verse, κάτι η συνέντευξη με τον θρύλο John Musker, κάτι τα κινηματογραφικά Κουραφέλκυθρα – τα μικιμάου της μεγάλης οθόνης μας έχουν απασχολήσει τακτικά τους προηγούμενους μήνες. Πρόκειται για ένα συναρπαστικό θέμα, άλλωστε, αφού η κινηματογραφική ιστορία των κινουμένων σχεδίων είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένη με την ίδια την ιστορία του σινεμά, και την ίδια στιγμή είναι μια ιστορία ειδολογικής περιχαράκωσης και καλλιτεχνικής υποτίμησης. Παρότι το animation υπήρξε σταθερή πηγή νέων πειραματισμών με το κινηματογραφικό μέσο, και οι animated ταινίες υπήρξαν πολύ συχνά οικονομικοί στυλοβάτες των studios με την μεγάλη εμπορική επιτυχία τους, το κινούμενο σχέδιο ακόμα δεν έχει ξεφορτωθεί το στερεότυπο του φτωχού κινηματογραφικού συγγενή. Και παρότι μας έχει δώσει ουκ ολίγα αριστουργήματα, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων δεν συμπεριλαμβάνονται στον “κινηματογραφικό κανόνα” των Μεγάλων Ταινιών (sic), γιατί μάλλον είναι “για παιδιά“, apparently. Έτσι, το animation βρισκόταν παραδοσιακά σε μια αντιφατική θέση. Ενώ η δημιουργία του περιλαμβάνει μια καθ’ όλα κινηματογραφική μαστοριά, προκειμένου να πείσει πως είναι αρκετά “καλλιτεχνικό” για να το πάρει κανείς σοβαρά έπρεπε να πείσει πως είναι αρκετά “ενήλικο”. Αυτό είναι που παρήγαγε τον αστείο όρο “adult” animation, και αυτό είναι επίσης που δημιούργησε ένα σύμπλεγμα στους ίδιους τους fans του animation που καλούνται συχνά δυστυχώς να αποδείξουν ότι βλέπουν “κανονικό” σινεμά και όχι “μικιμάου”. Εδώ η κατάσταση βέβαια γίνεται πιο σύνθετη και ενδιαφέρουσα αν βάλουμε στο παιχνίδι το anime. Τι είναι ακριβώς anime; Είναι απλά ιαπωνικό animation κάθε είδους; Ή είναι μια συγκεκριμένη αισθητική παράδοση που έχει καταφέρει να εδραιωθεί ως συνώνυμη μιας ολόκληρης εθνικής κουλτούρας; Είναι μεγάλο θέμα προφανώς, και σίγουρα δεν είμαστε οι πιο κατάλληλοι για να ανατρέξουμε και να αναλύσουμε την διαδαλώδη ιστορία του ιαπωνικού animation. Θα αρκεστούμε όμως να πούμε μερικά σύντομα πράγματα. Αρχικά, έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι το ιαπωνικό anime τις τελευταίες δεκαετίες έχει εμβολίσει την δυτική κουλτούρα του animation. Η εικονογραφία του anime έχει εισχωρήσει βαθιά στην δυτική pop κουλτούρα με διάφορους τρόπους από την στροφή του 21ου αιώνα και έπειτα. Μιλάμε για γενιές παιδιών που από τα 90s μεγάλωναν με Pokemon και Digimon, ενώ την ίδια περίοδο οι ταινίες του Hayao Miyazaki και του Studio Ghibli ξέφευγαν από τα ιαπωνικά σύνορα και γίνονταν mainstream επιτυχίες στην Αμερική και την Ευρώπη. Το Hollywood δεν άργησε να μπει στο παιχνίδι, και το 2003 ήταν η χρονιά-κλειδί με το Kill Bill του Quentin Tarantino να κάνει το δικό του anime homage και το The Matrix να αποκτάει το δικό του animated συμπλήρωμα με το The Animatrix. Για την mainstream δυτική αντίληψη της εποχής, το animation χώραγε στην pop κουλτούρα μόνο ως “παιδική ψυχαγωγία”, κι η διαρκώς αυξανόμενη απήχηση των ιαπωνικών anime άρχισε να αποσταθεροποιεί αυτήν την πολιτισμική βεβαιότητα καθώς το anime fandom γινόταν κάτι πολύ μεγαλύτερο από τις otaku υποκουλτούρες της δεκαετίας του ’90. Σήμερα, η απήχηση των anime εκτός Ιαπωνίας έχει γίνει μια βιομηχανία από μόνη της, με τα στούντιο και τις πλατφόρμες να πασχίζουν να μετατρέψουν το πρωτότυπο manga και anime υλικό σε blockbuster μεγα-μηχανές. Σκεφτείτε μόνο ότι τα τελευταία χρόνια έχουμε δει live-action Ghost in the Shell, Death Note, Alita: Battle Angel, Cowboy Bebop και One Piece μεταξύ άλλων (θεωρητικά ετοιμάζεται και Akira αλλά ελπίζουμε να γλιτώσει). Ταυτόχρονα, το δυτικό anime fandom διατηρεί και μια subcultural χροιά καθώς συσπειρώνεται (και) γύρω από καμμένες dark web γωνιές, οργανώνεται σε τοξικές gatekeeping κοινότητες από υπερβολικά online man-children και γίνεται αντικείμενο οικειοποίησης από alt right e-warriors. Πολύ συχνά, δε, το anime fandom ασκεί μια σαγήνη που αγγίζει τα όρια της εμμονής ή της φετιχοποίησης, με τρόπο που ξεπερνάει την πολιτισμική συνδιαλλαγή δυτικού-ανατολίτικου animation και φτάνει μέχρι τον καθαρό οριενταλισμό. Όπως και να ‘χει, οι διαδρομές που έχει διαγράψει το anime στην δυτική pop κουλτούρα είναι πολύπλοκες και αντιφατικές, αλλά ένα είναι το πράγμα στο οποίο (μάλλον) μπορούν να συμφωνήσουν όλοι: ότι κανείς δεν έχει φτάσει το κινηματογραφικό anime ψηλότερα και μακρύτερα από τον Hayao Miyazaki. O grand-daddy του κινηματογραφικού anime είναι βεβαίως εξαιρετικά δημοφιλής εντός και εκτός συνόρων, όπως και συνολικά η κινηματογραφική παραγωγή του Studio Ghibli, λόγω του διακριτού ύφους, θεματολογίας και αισθητικής με την οποία έχουν συνδεθεί από τα 80s μέχρι σήμερα. Ακόμα κι έτσι βέβαια, οι άτυπες διακρίσεις εναντίον των κινουμένων σχεδίων αποτρέπουν συχνά την συμπερίληψη του Miyazaki δίπλα στους σπουδαίους κινηματογραφικούς auteurs του τελευταίου μισού αιώνα, απλά και μόνο επειδή το δικό τους σινεμά είναι live-action και το δικό του animated. Εκτός αυτού, όμως, υπάρχει μια ασυμμετρία ανάμεσα στην δημοτικότητα του Studio Ghibli στο μη-ιαπωνικό σινεφίλ κοινό και την αορατότητα που έχει σε γενικές γραμμές το ιαπωνικό κινηματογραφικό animation εκτός των πιο αφοσιωμένων anime fans. Το πόσο ισχυρή παραμένει η κινηματογραφική υπογραφή του Miyazaki (για την οποία τα έχουμε πει ξανά εδώ, αλλά και εδώ) φαίνεται από το πώς χειρίστηκε το Ghibli την τελευταία ταινία του, το The Boy and the Heron, η οποία πριν δυο βδομάδες κυκλοφόρησε (επιτέλους και στα ελληνικά σινεμά). Αν θυμάστε, πίσω στον Ιούλιο του 2023, όλος ο πλανήτης κινούταν σε ρυθμούς Barbenheimer, όταν η ταυτόχρονη διεθνής κυκλοφορία του Barbie και του Oppenheimer δημιούργησε ένα γιγάντιο marketing φαινόμενο που κατέλαβε σχεδόν το σύνολο της pop κουλτούρας. Μιλάμε για ένα μνημείο διαφημιστικής υπερβολής που γκρέμισε τα όρια ανάμεσα σε πομπό και δέκτη του marketing, μετατρέποντας το σύνολο της mainstream πολιτισμικής δημόσιας σφαίρας σε ένα εμπορευματικό playground γεμάτο memes, comments, apps και λοιπά ψηφιακά μπιχλιμπίδια. Την ίδια περίοδο λοιπόν, στις 14 Ιουλίου 2023, κυκλοφόρησε στα ιαπωνικά το The Boy and the Heron (με τον πολύ καλύτερο τίτλο How Do You Live?, το οποίο παραπέμπει στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Genzaburō Yoshino από το 1937, χωρίς όμως να το διασκευάζει). Πριν την κυκλοφορία της ταινίας, το μόνο που είχε δημοσιευθεί σχετικά ήταν ο τίτλος και μια αφίσα (αρκετά abstract μάλιστα). Τίποτα άλλο. Στην εποχή που το κινηματογραφικό marketing γίνεται όλο και πιο πανταχού παρόν, βομβαρδίζοντας το κοινό με ερεθίσματα και πληροφορίες ώστε να μονοπωλήσει την προσοχή του, το Studio Ghibli επέλεξε να ποντάρει σε δύο και μοναδικά πράγματα: την υπογραφή του δημιουργού και την δημιουργία μυστηρίου. Και αυτά τα δύο δεν είναι απλά τρικ. Είναι πολιτισμικές αξίες. Το αποτέλεσμα ήταν 166 εκ. δολάρια στο box office, με το The Boy and the Heron να γίνεται η μεγαλύτερη εμπορική επιτυχία του Ghibli παγκοσμίως και η πρώτη anime ταινία που κατάφερε να φτάσει στο νο.1 του box office στις ΗΠΑ. Κοιτώντας την ελληνική πορεία του The Boy and the Heron, θα δούμε ότι η νέα ταινία του Miyazaki έχει κόψει ήδη 16.613 εισιτήρια μέσα σε δέκα μέρες κυκλοφορίας, και μάλιστα με μια σχετικά περιορισμένη διανομή 37 αιθουσών πανελλαδικά. Αυτή η -τηρουμένων των αναλογιών- επιτυχία έρχεται μετά από μια χρονιά με απρόσμενα anime box office hits στις ελληνικές αίθουσες, συχνά προς έκπληξη των ίδιων των διανομέων και, κυρίως, των αναλυτών/κριτικών/σινεφίλ που δεν περίμεναν ότι υπάρχει κοινό για κινηματογραφικά anime στην Ελλάδα. Πέρσι το One Piece Film: Red έκοψε σχεδόν 15.000 εισιτήρια στην πρώτη βδομάδα του (ίσως βοήθησε και ο Τεντόγλου σε αυτό), ενώ αντίστοιχα το Suzume προσέλκυσε 5.000 θεατές στο πρώτο του δεκαήμερο (ας σημειώσουμε εδώ ότι σημαντικό ρόλο παίζει η εταιρεία διανομής Digital Soul, η οποία κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά σινεμά το Mirai και το Belle μεταξύ άλλων). Προς το παρόν, κρατάμε ότι το The Boy and the Heron πηγαίνει καλά, και αξίζει να πάει ακόμα καλύτερα, ελπίζοντας ταυτόχρονα ότι δεν θα είναι όντως η τελευταία ταινία του Miyazaki. Θα του ταίριαζε, παρόλα αυτά, ο ρόλος του κύκνειου άσματος, καθώς ο ιδιαίτερος ονειρικός υπερρεαλισμός του (εντελώς ιαπωνικής ιδιοσυγκρασίας) προσδίδει στο έργο έναν χαρακτήρα φιλοσοφικού απολογισμού της ζωής. Σ’ αυτό συμβάλλει η αποσπασματική δομή, που έχει περισσότερο υφή θραυσμάτων και επεισοδίων (με ισχύ αποσπασματικών στοχασμών ή αφορισμών) παρά κλασική αφηγηματική συνέχεια με αρχή, μέση και τέλος. Έτσι είναι όμως ο Miyazaki: η φαντασία μεταχειρίζεται την πραγματικότητα, το όνειρο και το ασυνείδητο γίνονται παραγωγικές μηχανές, και η αφήγηση γίνεται ένας λαβύρινθος που κρύβει λαβυρίνθους. Σ’ αυτό το καλειδοσκόπιο, δεν υπάρχει έξοδος. Ο μόνος δρόμος είναι η ακόμα βαθύτερη κατάβαση, όσο ανούσια ή ελάσσονα κι αν μοιάζει – όπως σε ένα μικροσκοπικό διήγημα του Jorge Luis Borges γεμάτο μαγικά πλάσματα και ανύπαρκτα πράγματα. Με αφορμή την κυκλοφορία του The Boy and the Heron, λοιπόν, αποφασίσαμε να φτιάξουμε μια λίστα με τις 15 καλύτερες anime ταινίες εκτός του Hayao Miyazaki και του Studio Ghibli, σε περίπτωση που θέλετε να διευρύνεται περισσότερο τους ορίζοντές σας όσον αφορά το γιαπωνέζικο κινηματογραφικό μικιμάου. Belladonna of Sadness (Eiichi Yamamoto, 1973) Πρωτοπόρο τόσο εικαστικά όσο και θεματικά (αν και κάπως σε σύγχυση σε σχέση με τα ζητήματα που πιάνει), μια αληθινή αισθητική και αισθητηριακή εμπειρία. Angel’s Egg (Mamoru Oshii, 1985) Από εδώ ξεκινάει ουσιαστικά η πορεία του Mamoru Oshii στο φιλοσοφικό σινεμά του φανταστικού, το οποίο θα μας απασχολήσει και πιο κάτω στην λίστα. Το 1985 επίσης κυκλοφόρησε και το υπέροχα ψυχεδελικό Night on the Galactic Railroad του Gisaburo Sugii. Neo Tokyo (Various, 1987) Εξαιρετικά κρίσιμο φιλμ ανθολογίας που αποτέλεσε τόπο συνάντησης για 3 σημαντικούς δημιουργούς: τον Yoshiaki Kawajiri, τον Rintaro και τον Katsuhiro Otomo. Την ίδια χρονιά ο πρώτος έκανε και το σόλο ντεμπούτο του με το Wicked City. Robot Carnival (Various, 1987) Ακόμα ένα σημαντικό sci-fi φιλμ ανθολογίας που μας ενδιαφέρει εκτός των άλλων γιατί είναι η πρώτη σκηνοθετική δουλειά του Katsuhiro Otomo, ο οποίος την επόμενη χρονιά κυκλοφόρησε το θρυλικό… Akira (Katsuhiro Otomo, 1988) Ε, ντάξει, τι να λέμε τώρα. Αριστούργημα, 10/10 κλπ. Ninja Scroll (Yoshiaki Kawajiri, 1993) Το πρώτο σημαντικό κινηματογραφικό jidaigeki anime, και μία από τις ταινίες που αύξησαν πολύ την δημοτικότητα του ιαπωνικού animation στο δυτικό κοινό. Memories (Various, 1995) Ένα ακόμα σπουδαίο sci-fi anthology film, με ηγετική παρουσία του Otomo (που θα επανέλθει μερικά χρόνια μετά και με το σενάριο του Metropolis), και πρώτη ολοκληρωμένη σεναριακή δουλειά του μεγάλου Satoshi Kon. Ghost in the Shell (Mamoru Oshii, 1995) Ό,τι είπαμε για το Akira ισχύει κι εδώ. Αριστούργημα, 10/10 κλπ. Perfect Blue (Satoshi Kon, 1997) Ό,τι είπαμε για το Akira και το Ghost in the Shell ισχύει κι εδώ. Αριστούργημα, 10/10 κλπ. Jin-Roh: The Wolf Brigade (Hiroyuki Okiura, 1999) Πολιτικό action-thriller, ένα σχετικά σπάνιο subgenre για anime, με την σεναριακή υπογραφή του Oshii – κι επίσης με αρκετή επιτυχία εκτός Ιαπωνίας για την εποχή. Mind Game (Masaaki Yuasa, 2004) Πολύ όμορφο πειραματικό anime με εντυπωσιακή ποικιλία στο οπτικό ύφος και άξιο cult following μέσα στα χρόνια. The Girl Who Leapt Through Time (Mamoru Hosoda, 2006) Το πρώτο κινηματογραφικό hit του Mamoru Hosoda που τον ανέδειξε σε μια από τις πιο ενδιαφέροντες anime φωνές του 21ου αιώνα (συνεχίζοντας με Mirai, Belle κλπ). Paprika (Satoshi Kon, 2006) Μετά το Perfect Blue ο αδικοχαμένος Satoshi Kon συνέχισε με τα υπέροχα Millennium Actress και το Tokyo Godfathers, και το Paprika δυστυχώς αποδείχτηκε το κύκνειο άσμα του (εμπνέοντας στο μεταξύ ένα Inception). Redline (Takeshi Koike, 2009) Αληθινό κομψοτέχνημα hand-drawn animation, από αυτά που -κατά το κοινώς λεγόμενο- δεν τα φτιάχνουν πια όπως παλιά. Your Name (Makoto Shinkai, 2016) Η ταινία που πυροδότησε το νέο κύμα πετυχημένων anime ταινιών, με τεράστια επιτυχία σε εισιτήρια, κριτικές και βραβεία. Και ο Makoto Shinkai βεβαίως συνέχισε στον ίδιο δρόμο με ταινίες σαν το Weathering with You και το Suzume.
