Στεναχωριέμαι λίγο για τον Tim Burton. Δεν θα πω ότι υπήρξα ποτέ τρομερά φανατικός του κινηματογράφου του, αλλά μεγαλώνοντας ως παιδί κατά την δεκαετία του ’90 ήταν αδύνατον να μην διασταυρωθείς με τις ταινίες του με καθοριστικό τρόπο – από την ευφορικά θανατερή και νοσηρά κωμική ατμόσφαιρα του Beetlejuice μέχρι την λυρικά ονειρική ιστορία περιθωριακής αγάπης στο Edward Scissorhands κι από παραμυθένια σκοτεινή υπερηρωική ματιά των δύο Batman μέχρι την ταυτόχρονη απομυθοποίηση και επαναμάγευση των Χριστουγέννων στο Nightmare Before Christmas (που βέβαια δεν έχει σκηνοθετήσει ο ίδιος). Είναι σχετικά αυταπόδεικτο πως, για τα παιδιά της δικής μας γενιάς, τους σημερινούς τριανταρο-σαραντάρηδες, δηλαδή την παλιά φρουρά των millennials, o Burton έπαιξε πολύ συχνά έναν ρόλο διαβατήριας τελετής από τον παιδικό στον ενήλικο κινηματογραφικό κόσμο. Τι ήταν όμως αυτό που έφερε ο Burton στο χολιγουντιανό σινεμά του ’80 και του ’90; Καθόλη την πρώτη δεκαετία της κινηματογραφικής του πορείας, από το Pee-wee’s Big Adventure του 1985 μέχρι το Mars Attacks του 1996, ο Burton εκπροσώπησε επάξια μια mainstream αντιπολίτευση εντός του κυρίαρχου ρεύματος του χολιγουντιανού σινεμά της εποχής της ακμής του νεοφιλελεύθερισμού: την macho λατρεία της δύναμης, της δράσης, της μονοδιάστατης αφέλειας, του αμερικάνικου πατριωτισμού και της κυρίαρχης ιδεολογίας που εκπροσωπούσαν τα μεγαλύτερα action blockbusters της περιόδου. Το σινεμά του Burton, από την άλλη, προσέφερε έναν mainstream πόλο ταύτισης για τους απόβλητους και τους περισσευόμενους αυτής της κυρίαρχης νεοφιλελεύθερης αφήγησης και ηθικής: τους περιθωριακούς, τους απόβλητους, τους αποκλίνοντες, τους ανεπιθύμητους, τους outsiders, τα τερατάκια και μπασταρδάκια του μπαρτονικού κινηματογραφικού σύμπαντος. Αυτή ήταν η gothic αισθητική και ηθική του σινεμά του Tim Burton. Όχι απλώς ένα γοτθικό στυλ που αναζητούσε να οικειοποιηθεί εργαλειακά την goth νεανική υποκουλτούρα της εποχής (που πήγαζε από τις ίδιες punk και post-punk ρίζες αντίδρασης στην νεοφιλελεύθερη κοινωνική αποσύνθεση), αλλά μια αισθητικο-ηθική υπεράσπιση των τεράτων ως θυμάτων της κανονιστικής και καταπιεστικής νόρμας που τους ήθελε όλους τέλειους, όμορφους, πετυχημένους, λειτουργικούς. Ο Burton έφτιαξε μια mainstream εκδοχή της αισθητικής και της ηθικής της ασχήμιας ως βαθύτερης και ουσιαστικότερης ομορφιάς, μια ριζοσπαστική γοτθική τερατολογία που δεν έβρισκε τίποτα τερατώδες στα τέρατα και εντόπιζε κάθε είδους φρίκη στο “φυσιολογικό” και το “κανονικό” (ας σημειώσουμε εδώ ότι το Poor Things οφείλει πολλά σε αυτήν την παράδοση). Αυτά είναι ιδέες που υπάρχουν διάχυτες σε όλο το πρώιμο έργο του Burton, και ειδικότερα στο Edward Scissorhands και το Batman Returns, αλλά βρίσκουν την ευκρινέστερη και την καθαρότερη μορφή τους στο Ed Wood, το κινηματογραφικό μανιφέστο αυτής της αισθητικο-ηθικής του σκηνοθέτη, την καλύτερη ταινία του, και κατά ειρωνικό τρόπο την τελευταία *πραγματικά* σπουδαία ταινία του. Γιατί τα αναφέρω όλα αυτά; Για να πω ότι, παρότι ποτέ δεν υπήρξα ιδιαίτερα μπαρτονικός, θεωρώ ότι ο Burton με τις κλασικές του ταινίες εκπροσώπησε μια ριζοσπαστική τάση εντός του mainstream στουντιακού σινεμά, η οποία βρισκόταν στον αντίποδα όχι μόνο του macho κινηματογράφου δράσης αλλά και της τάσης για απουσία αυθεντικότητας, για τυποποίηση και ομοιομορφία εντός του Hollywood. Μ’ αυτήν την έννοια, ήταν βαθιά στενάχωρο για μένα να βλέπω τον Burton να ενδίδει όλο και περισσότερο στις δύο βασικότερες “αμαρτίες” του σύγχρονου χολιγουντιανού σινεμά: την τυποποίηση της καλλιτεχνικής σφραγίδας και την βιομηχανοποίηση των κινηματογραφικών franchises. Από το Sweeney Todd και μετά (κι αν θέλαμε να είμαστε πιο αυστηροί θα λέγαμε από το Sleepy Hollow και μετά), ο Burton σταδιακά έχει μετατραπεί σε ένα A.I. Burton Generator που φαντάζεται το πώς θα έμοιαζε μια μπαρτονική ταινία, έχοντας μετατρέψει το κάποτε ιδιαίτερο και ξεχωριστό ύφος του σε ένα τυποποιημένο στυλ χωρίς ποικιλία και έμπνευση. Όσον αφορά την δεύτερη αμαρτία, ο Burton έχει αποδειχθεί δυστυχώς ακόμα πιο ένοχος τα τελευταία χρόνια. Το 2019 μπήκε στον χορό των φρικτών Disney live-action remakes παλιών νοσταλγικών κλασικών ταινιών με το Dumbo, ενώ το 2022 προσπάθησε (και εν μέρει κατάφερε) να ξαναγίνει relevant με το Wednesday, δηλαδή μια νοσταλγική rebooted σειρά ενός κινηματογραφικού franchise (του Addams Family) που δημιουργήθηκε ακριβώς για να αντιγράψει και να προσομοιώσει το στυλ του Burton στα 90s (ο ίδιος είχε αρνηθεί να σκηνοθετήσει την πρώτη Addams Family ταινία του 1991). Δεν είναι στενάχωρο; Ο Burton ξέθαψε τον εαυτό του από τους νεκρούς, ακριβώς όπως ο Σκαθαροζούμης, αναβιώνοντας ένα franchise που τον αντέγραφε, καταλήγοντας με τη σειρά του να προσομοιώνει μια προσομοίωση του εαυτού του. Και τώρα, με την ώθηση που του έδωσε αυτή η συνεργασία με το Netflix, o Burton επέστρεψε στην κάποτε κραταιά συνεργασία του με την Warner ώστε να φτιάξει ένα sequel του Beetlejuice 36 ολόκληρα χρόνια μετά το original, γιατί αυτή είναι η κυρίαρχη κατάσταση των πραγμάτων στο σύγχρονο χολιγουντιανό περιβάλλον. Υπάρχει μια βαθιά αντίθεση ανάμεσα σε αυτά που εκπροσωπούσε το πρωτότυπο gothic σινεμά του Burton στα 80s-90s και στην λογική της νοσταλγικής βιομηχανοποιημένης αναβίωσης παλιών κινηματογραφικών franchises. Μήπως αυτή δεν ήταν η μοίρα της nerd/geek υποκουλτούρας στον 21ο αιώνα; Από υποκουλτούρα για αυτούς που ένιωθαν ότι δεν χωράνε στα κυρίαρχα πρότυπα διασκέδασης και συμπεριφοράς, έγινε μια αυτοτελής πολιτιστική βιομηχανία η ίδια η outsider ταυτότητα. Η εμπορική ανατίμηση των ειδών του φανταστικού, και ειδικά του sci-fi και των superhero ταινιών, έπαιξαν τεράστιο ρόλο στην καπιταλιστική αξιοποίηση των nerd/geek κουλτουρών: οι σπασίκλες του χτες έγιναν οι κυρίαρχοι του σήμερα. Δεν είναι λοιπόν απλά ότι το Beetlejuice Beetlejuice, με το οποίο άνοιξε το φετινό Φεστιβάλ Βενετίας, είναι κατώτερο της original ταινίας. Αυτό ήταν αναμενόμενο. Ήταν φραγμένο παντού. Είναι περισσότερο ότι το ίδιο το γεγονός της αναβίωσης του Σκαθαροζούμη και της μετατροπής του σε franchise για νοσταλγική εκμετάλλευση αποτελεί άλλο ένα σύμπτωμα μιας βαθιάς κρίσης στο πεδίο του σινεμά και της κουλτούρας ευρύτερα. Παραδοσιακά, υπήρχε στην μαζική κουλτούρα η ιδέα των 30ετών κύκλων νοσταλγικής επιστροφής, καθώς σε κάθε συγκεκριμένη περίοδο της ώριμης πολιτιστικής βιομηχανίας όταν μια γενιά 30άριζε, δηλαδή έφτανε στο σημείο που ήταν η πιο ισχυρή πολιτισμική φιγούρα συμβολικά και καταναλωτικά, νοσταλγούσε τα πολιτιστικά προϊόντα της δεκαετίας στην οποία γεννήθηκε. Έτσι, τα 80s νοσταλγούσαν τα 50s, ενώ την δεκαετία των 10s είδαμε μια έντονη τάση για νοσταλγική επιστροφή των 80s στο σινεμά, την τηλεόραση, τη μουσική κλπ. Θεωρητικά, τα 20s θα επέστρεφαν στα 90s κοκ. Έχω όμως την εντύπωση πως, παρότι αυτό το ερμηνευτικό σχήμα παρείχε ένα πλαίσιο για να κατανοήσουμε την μηχανική της νοσταλγίας ως διαμορφωτικής δύναμης στην βιομηχανία της κουλτούρας, πλέον έχουμε περάσει σε μια νέα φάση, σε μια φάση που η διαρκής και αιώνια νοσταλγική επιστροφή δεν υπάγεται πια σε κύκλους της pop κουλτούρας αλλά συνιστά την βαθύτερη πολιτισμική λογική της ίδιας της pop κουλτούρας: έναν λαβύρινθο, ένα αδιέξοδο, στο οποίο φαίνεται να υπάρχει δομική αδυναμία παραγωγής του καινούριου με ουσιαστικό τρόπο, όντας έτσι καταδικασμένοι να μένουμε δέσμιοι του ίδιου μηχανισμού αναπαραγωγής και επανάληψης παλαιότερων μορφών. Έτσι, σε αυτό το μεταμοντέρνο πολιτισμικό περιβάλλον, η νοσταλγία δεν είναι ακριβώς ένα προϋπάρχον συναίσθημα που αξιοποιείται ώστε να αναβιώσει ένα χ ή ψ franchise. Είναι περισσότερο πλέον ένα συναίσθημα που κατασκευάζεται τεχνητά, μια αναγκαστική επιλογή, ένα embedded feature μέσα μας ώστε να μπορεί να συνεχίσει να βγάζει νόημα (και χρήμα) η πολιτιστική βιομηχανία. Το σκεφτόμουν έντονα βλέποντας το Beetlejuice Beetlejuice, καθώς ένιωθα πως η ταινία με εκβιάζει να θυμηθώ πράγματα από το παρελθόν ώστε να βρεθώ μετά σε θέση να τα νοσταλγήσω, ακόμα κι αν εγώ δυσκολευόμουν να τα θυμηθώ στ’ αλήθεια. Μέσα από την οπτικοακουστική πλαισίωση συγκεκριμένων αντικειμένων, προσώπων ή τοποθεσιών, η ταινία προσπαθούσε να με “εγκαλέσει”, να με “κατασκευάσει” εκείνη τη στιγμή ως υποκείμενο που νοσταλγεί, να εκβιάσει τη νοσταλγική μου αντίδραση, ώστε να μπορέσει να στήσει γύρω της ένα στέρεο οικοδόμημα. Προφανώς και θυμόμουν τα βασικά πράγματα από τον original Σκαθαροζούμη. Δεν είναι ότι η Warner και ο Burton κατασκεύασαν ψεύτικες αναμνήσεις για λογαριασμό μου. Είναι ότι αυτές οι αναμνήσεις αντιμετωπίζονται πια ως η κατεξοχήν πρώτη ύλη για κινηματογραφική εξόρυξη και αξιοποίηση. Είναι μια βιομηχανοποιημένη εκδοχή της κινηματογραφικής ανάμνησης και νοσταλγίας, μια κυνική ανύψωσή τους σε asset, σε στατιστικό και ποσοτικό μέγεθος για targeted marketing. Αυτή η εμπορευματική και υπολογιστική πλευρά υπήρχε πάντα στο χολιγουντιανό σινεμά, αλλά ποτέ δεν είχε ξανά τόσο έντονα το πάνω χέρι και ποτέ ξανά μέχρι τώρα δεν βασιζόταν τόσο κυρίαρχα (αν όχι αποκλειστικά) στην ανακύκλωση του παρελθόντος. Ακόμα κι οι χολιγουντιανές ταινίες που σατιρίζουν αυτήν την διαρκή νοσταλγική ανακύκλωση, δεν καταφέρουν να ξεφύγουν από την ίδια αδιέξοδη αυτοαναφορικότητα παρά μόνο να την αναδιπλασιάσουν με ειρωνικό και εξυπνακίστικο τρόπο, προσποιούμενες ότι της ασκούν κριτική ενώ στην πραγματικότητα αποτελεί τον εγγυητικό όρο της ίδιας τους της ύπαρξης (ναι, εσένα κοιτάω Deadpool & Wolverine). Σ’ αυτήν την ούτε ζωντανή αλλά ούτε νεκρή, δηλαδή νεκροζώντανη, κουλτούρα ο δεύτερος Σκαθαροζούμης αναδεικνύεται σε σύμπτωμη της εποχής, ακόμα και παρά την θέλησή του. Μοιάζει καταραμένος να επιστρέψει, απλά και μόνο επειδή το στούντιο και ο σκηνοθέτης είπαν 3 φορές το όνομά του (και φυσικά η ύπαρξη ενός Beetlejuice Beetlejuice υπονοεί την μελλοντική εμφάνιση ενός Beetlejuice Beetlejuice Beetlejuice). Αυτή είναι η μοίρα των προϊόντων κουλτούρας στον ύστερο καπιταλισμό: να νεκροζούν για πάντα, να μην μπορούν να πεθάνουν, να αναγκάζονται να επιστρέφουν αιώνια – και μάλιστα να τα βάζουν και με το ζόρι να κάνουν ειρωνικά και meta αστεία για αυτήν την αιώνια επιστροφή, γιατί το κοινό πάντα θέλει και ένα μικρό κλείσιμο του ματιού ώστε να καταλάβεις ότι το στούντιο ξέρει ότι ξέρεις πως όλο αυτό είναι ένα κυνικό παιχνίδι. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, ο Burton μοιάζει μια ιδανική και ταυτόχρονα τραγική φιγούρα. Από τη μία πλευρά, κατάφερε να ξαναζωντανέψει σαν τον Σκαθαροζούμη τρώγοντας τις σάρκες του με το Wednesday και το Beetlejuice Beetlejuice, αλλά από την άλλη αυτή η ικανότητα μοιάζει να φέρνει και τον καλλιτεχνικό θάνατο, καθώς, ξανά σαν τον Σκαθαροζούμη, είναι καταδικασμένος να δημιουργεί με έναν νεκροζώντανο τρόπο. Σημαίνει αυτό ότι το Beetlejuice Beetlejuice είναι μια κακή ταινία ή ότι δεν θα περάσετε καλά βλέποντάς το; Όχι απαραίτητα. Έτσι κι αλλιώς δεν ήταν αυτό το point του κειμένου. Η ταινία έχει στιγμές αφόρητες ακριβώς επειδή αποτελεί τέλειο σύμπτωμα της παραπάνω ευρύτερης διαδικασίας, αλλά την ίδια στιγμή τα χέρια που σκηνοθετούν συνεχίζουν να είναι αυτά του Tim Burton, και περιέχουν στιγμές αυθεντικά διασκεδαστικές. Ο Michael Keaton, ο οποίος πρώτα ειρωνεύτηκε αυτήν την νοσταλγική βιομηχανία στο Birdman και μετά κατέληξε να την ζει στο The Flash και το Beetlejuice Beetlejuice, είναι κλασικά χαρισματικός, ο Willem Dafoe είναι εξαιρετικά αστείος ως σκληροκαργιόλικος ντετέκτιβ και η Monica Bellucci (σε έναν κατά τ’ άλλα παντελώς άκυρο και αχρείαστο ρόλο) μοιάζει να περνάει φανταστικά εντός και εκτός πλατό με τον αγαπημένο της σκηνοθετή, και αυτός το ίδιο μαζί της – πράγμα που μου δίνει μια αυθόρμητη και πηγαία χαρά. Η ταινία είναι καλύτερη απ’ ό,τι έχει κάνει ο δημιουργός της τα τελευταία χρόνια – αλλά αυτό λέει περισσότερα για τον δημιουργό της παρά για την ίδια. Σε τελική ανάλυση, τουλάχιστον, ο Burton είναι ένας αθεράπευτα ρομαντικός – και, ακόμα και ως νεκροζώντανος, έχει ψυχούλα.
