Στον περσινό Φεστιβάλ Βενετίας, υπήρξα οργίλος. Και ζητώ συγνώμη γι’ αυτό. Η οργή μου για το πλήθος των βιογραφικών ταινιών που παρουσιάστηκαν στην Μπιενάλε με έκανε να πω βαριά λόγια. Επιτρέψτε μου να σας θυμήσω. Οι μεγαλύτεροι χολιγουντιανοί τίτλοι ήταν το Ferrari του Michael Mann, το Maestro του Bradley Cooper και το Priscilla της Sofia Coppola, τα οποία αφηγούνται με αρκετά συμβατικό biopic τρόπο τις ιστορίες των Enzo Ferrari, Leonard Bernstein και Priscilla Presley αντίστοιχα. Αν σ’ αυτά προσθέσουμε το El Conde του Pablo Larrain για τον Augusto Pinochet, το Origin της Ava DuVernay για την Isabel Wilkerson και το Comandante του Edoardo De Angelis για τον Salvatore Todaro, τότε θα δούμε ότι 6 από τις 23 ταινίες του διαγωνιστικού τμήματος ήταν βιογραφικές, στην πλειοψηφία τους για σημαντικές ιστορικές προσωπικότητες του 20ού αιώνα. Μισό, κάπου ώπα. Απ’ όλο αυτό το βιογραφικό τσουνάμι, λοιπόν, ελάχιστα πράγματα διασώζονται. Για την ακρίβεια, αν με ρωτάτε, το εξής ένα: το El Conde. Κι αυτό γιατί, παρά τα προβλήματά της, η ταινία αντιστάθηκε με όλες της τις δυνάμεις στην κλασική χολιγουντιανή βιογραφική φόρμουλα του κυριλέ, prestigious biopic (κάτι που ήλπιζα να κάνει και το Ferrari αλλά δυστυχώς απογοητεύτηκα σε αυτό το μέτωπο, χωρίς απαραίτητα να είναι κακή ταινία βέβαια, Mann είσαι αφού). Μιλάμε φυσικά για την υπερβολικά παραδοσιακή συνταγή προσέγγισης της ζωής και του έργου των βιογραφούμενων προσώπων που έχουμε δει αμέτρητες φορές στο αμερικάνικο σινεμά, τις περισσότερες φορές με παρόμοιο (έως και πανομοιότυπο) τρόπο. Το Hollywood έχει τελειοποιήσει με τον πιο τυποποιημένο τρόπο την συγκεκριμένη συνταγή, αφού δεν σταματάει να το στέλνει ταμείο άλλωστε, μιας και ελάχιστες άλλες κινηματογραφικές συνταγές έχουν αποδειχτεί ιστορικά πιο αποτελεσματικές για εγγυημένα crowd-pleasing και Oscar-baiting αποτελέσματα. Την προηγούμενη φορά που μιλούσαμε για τα κλασικά κινηματογραφικά biopics, δεν παρέλειψα να εκφράσω την οργή μου για το, κατ’ εμέ, χειρότερο όλων των genres. Ας συνοψίσω ξανά, αντιγράφοντας από το προηγούμενο κείμενο, τους λόγους που αντιπαθώ τις χολιγουντιανές βιογραφίες: “Πρώτον, βαριέμαι πολύ την γραμμική, γεγονοτολογική και “εγκυκλοπαιδική” αφήγηση που έχουν συνήθως αυτές οι ταινίες. Δεύτερον, δεν με πείθει σχεδόν ποτέ ο τρόπος που προσεγγίζουν τις “αντιφάσεις” και τις “γκρίζες ζώνες” των βιογραφούμενων, αφού συνήθως καταλήγουν σε μια ντεμεκ αντι-ηρωική ψευδο-πολυπλοκότητα που δεν επεξεργάζεται πως εις βάθος και με ειλικρίνεια τα δύσκολα ζητήματα. Τρίτον, αντανακλούν την έλλειψη πρωτοτυπίας που χαρακτηρίζει τις τελευταίες δεκαετίες το Hollywood, μια περίοδος κατά την οποία το είδος ανθίζει ως “κυριλέ” συμπλήρωμα της τάσης για adaptations, franchises, cinematic universes κλπ. Τέταρτον, αποτελούν τεκμήριο της κουλτούρας λατρείας και μυθοποίησης των διάσημων ιστορικών προσώπων (και πάνω απ’ όλα των stars), η οποία οδηγεί την βιομηχανία του θεάματος σε έναν ιδιότυπο λατρευτικό κανιβαλισμό που δεν σταματάει καταπίνει ζωές και να χέζει βιογραφίες. Και πέμπτον, συνοψίζουν κατ’ εμέ δύο από τις χειρότερες (και αλληλοσυμπληρωματικές) ποιότητες της μαζικής κουλτούρας: την ηδονοβλεψία του πλήθους και το αυτο-πίπωμα του θέαματος.” Αν υπάρχει αυτήν την στιγμή ένας σκηνοθέτης στον οποίο μπορούμε να βασιστούμε ότι θα φτιάξει καλές κινηματογραφικές βιογραφίες χωρίς να εκπέσουν στην φόρμουλα του biopic, αυτός είναι ο Pablo Larrain. Θα λέγαμε ότι ο άνθρωπος έχει βρει το είδος του. Από το 2016 ο Larrain έχει σκηνοθετήσει 6 ταινίες, εκ των οποίων οι 5 αποτελούν βιογραφίες – κι έχει σημασία εδώ να δούμε μερικά patterns. Ο Larrain έχει βιογραφήσει 2 άνδρες και 3 γυναίκες. Οι άνδρες είναι αμφότεροι Χιλιανοί, όπως και ο ίδιος. Αμφότεροι, επίσης, έχουν διαδραματίσει σημαίνοντα ρόλο στην πολιτική και πολιτιστική ιστορία της χώρας του κατά τον 20ό αιώνα, ο πρώτος σηματοδοτώντας την ελπίδα, την δικαιοσύνη και την ομορφιά, και ο δεύτερος εκπροσωπώντας τις σκοτεινές δυνάμεις που τις εξουδετερώνουν και τις εξοντώνουν. Το Neruda για τον Χιλιανό κομμουνιστή ποιητή Pablo Neruda κυκλοφόρησε το 2016, και έθεσε τις βάσεις της βιογραφικής μεθόδου του Larrain: όχι βιογραφική-ιστορική ακρίβεια αλλά αναζήτηση της βαθύτερης ουσίας του βιογραφούμενου προσώπου για την συλλογική ιστορία και μυθολογία ενός τόπου ή μιας κοινότητας. Πέρσι, το 2023, ο Larrain επέστρεψε στην χιλιανή πολιτική ιστορία με το El Conde για να βιογραφήσει ελεύθερα και πειραματικά το βαμπίρ της, τον δικτάτορα Augusto Pinochet. Οι γυναικείες βιογραφίες του Larrain, από την άλλη, είναι αρκετά διαφορετικές. Αντί για την συγκεκριμένη πολιτική ιστορία της Χιλής, ο σκηνοθέτης στράφηκε εις τριπλούν στην σύγχρονη λαϊκή μυθολογία του δυτικού πολιτισμού του 20ού αιώνα μέσα από τρεις γυναικείες προσωπικότητες που ερέθισαν όσο λίγες την συλλογική κοινωνική φαντασία: την Jackie Kennedy, την πριγκίπισσα Diana και την Μαρία Κάλλας. Κι οι τρεις αυτές γυναίκες βρίσκονταν σε ένα μεταίχμιο, σε ένα όριο, σε μια ταλάντωση ανάμεσα στην ακτινοβολούσα χαρισματικότητά τους και την ικανότητα να συμπυκνώνουν την κοινωνική επιθυμία, και, από την άλλη πλευρά, τον ακούσιο αναγκαστικό εγκλωβισμό τους στην ταυτότητα και την ιδιότητα (πολιτική και οικονομική) των συζύγων-συντρόφων τους: του John F. Kennedy, του πρίγκιπα Καρόλου και του Αριστοτέλη Ωνάση. Οι Larrain, λοιπόν, αποφασίζει να βιογραφήσει τρεις τρόπον τινά φυλακισμένες γυναίκες, τρεις αιχμάλωτες δυνάμεις, περιορισμένες από την κυριαρχία (συμβολική ή και πραγματική) των ισχυρών ανδρών, και κυρίως των θεσμών που αυτοί ενσάρκωναν. Κάπως έτσι συγκροτήθηκα η τριλογία των γυναικών του Pablo Larrain: πρώτα το Jackie με την Natalie Portman το 2016, μετά τo Spencer με την Kristen Stewart το 2021 και τώρα το Maria με την Angelina Jolie το 2024. Σημειωτέον πως και οι τρεις ταινίες έκαναν την πρεμιέρα τους στο Φεστιβάλ Βενετίας, όπως κι όλες οι ταινίες του Larrain από το 2016 και μετά. Η νέα ταινία του Larrain, λοιπόν, αφηγείται “την ζωή” της Μαρίας Κάλλας. Την ζωή συνολικά, γεγονοτολογικά, εγκυκλοπαιδικά; Όχι, όχι ακριβώς. Στην ταινία, με την εξαίρεση μερικών flashbacks, παρακολουθούμε τις τελευταίες μέρες της ζωής της Κάλλας στο Παρίσι, μέσα από τρία διαφορετικά αλλά αλληλοσυμπληρούμενα πρίσματα: την προσπάθειά της να επιστρέψει στην όπερα έχοντας χάσει πια την φωνή της, την σχέση της με το υπηρετικό προσωπικό του σπιτιού της και την φανταστική συνέντευξη που δίνει σε ένα τηλεοπτικό συνεργείο που βρίσκεται μέσα στο μυαλό της. Η βασική κινηματογραφική δομή του Maria ακολουθεί την ιδιαίτερη φόρμουλα που χάραξε ο Larrain στο Jackie και το Spencer: μας ανοίγει ένα μικροσκοπικό παράθυρο αφηγηματικού χρόνου στην ζωή των ηρωίδων του ώστε μέσα από αυτό να αντικρίσουμε, σαν μέσα από τηλεσκόπιο (ένας φακός σαν της κάμερας είναι κι αυτός άλλωστε), το πλατύ μυθοπλαστικό σύμπαν που δημιουργείται όταν συναντιούνται και εκρήγνυνται οι δυνάμεις της προσωπικής ιστορίας και της συλλογικής μυθολογίας. Οι βιογραφικές ταινίες των γυναικών του Larrain αφηγούνται αυτήν την εκρηκτική συνάντηση που γεννάει τα σύμπαντα που διαμορφώνουν τον ορίζοντα της λαϊκής φαντασίας. Η επιλογή της Jackie, της Diana και της Callas είναι ιδιαιτέρως αποκαλυπτική των προθέσεων του σκηνοθέτη. Ο Larrain δεν επιχειρεί απλώς να συλλάβει την μεγαλοπρεπή δυστυχία, το ennui, την μελαγχολική δυσφορία των υψηλών γυναικών, σαν αυτήν που συνόψισε αιώνια ο Gustave Flaubert στην Madame Bovary. Η λύπη που κουβαλάνε η Jackie, η Diana και Callas είναι συνταρακτική, είναι μυθικής έκτασης και δύναμης. Μοιάζει σα να κουβαλάνε μέσα τους, στην καρδιά τους, το μαρτυρικό βάρος της φαντασιωτικής-επιθυμητικής επένδυσης του πλήθους πάνω στην φιγούρα τους. Είναι τόσο λαοφιλείς, μέχρι τον βαθμό που η λαϊκή τις μετατρέπει σε αγίες: σε πρόσωπα ευγένειας και μαρτυρίου (και αμαρτίας, δεν το κρύβει ο Larrain), που βρίσκονται εγκλωβισμένα όχι απλώς στην ζωή του συζύγου τους, αλλά στην πιο φοβερή μηχανή απ’ όλες: την κοινωνία του θεάματος που κάνει τις μάζες να θέλουν να ζήσουν μέσα από σύμβολα. Και τα σύμβολα, θέλοντας και μη, λυγίζουν τα πραγματικά σώματα, τα πραγματικά μυαλά και τις πραγματικές ψυχές στις οποίες ανταποκρίνονται. O Larrain στήνει τρεις βίους αγίων, τρεις αγιογραφίες – όχι με την ψευδο-ευλάβεια των χολιγουντιανών αγιογραφιών, αλλά με το βλάσφημο χέρι που αναγκάζεται να θυσιάσει την θρησκευτική ορθοδοξία για να συνομιλήσει με το πρόσωπο του αγίου, να τον εγκαλέσει, να τον θέσει ενωπίον του και να τον αναπαραστήσει όπως αυτός φαντάζεται και επιθυμεί. Στο Maria ο Larrain εκθέτει περισσότερο από οπουδήποτε αλλού την μεθοδολογία του – και η μεθοδολογία του συνδέεται στενά με αυτήν την έγκληση του βιογραφούμενου προσώπου, με ένα είδος καλέσματος του πνεύματός του, ώστε αυτό να παρουσιαστεί μπροστά του και να του αποκαλυφθεί με έναν τρόπο μυστικό, βαθύτερο. Βλέποντας την ταινία, ένιωθα ότι ο ίδιος ο Larrain εμφανίζεται με την μορφή του δημοσιογράφου του φανταστικού τηλεοπτικού συνεργείου που παίρνει συνέντευξη από την Callas. Στην ταινία, ο δημοσιογράφος ονομάζεται Mandrax, κατά το ομώνυμο υπνωτικό ηρεμιστικό χάπι που καταχράται η Callas. Οι παρενέργειες αυτού του χαπιού λειτουργούν σαν κινηματογραφικός ορός της αλήθειας ώστε να πάρει ο Larrain τις απαντήσεις που εκείνος θέλει από την βιογραφούμενη. Γράφοντας για την βαθύτερη λογική των συνεντεύξεων, ο φιλόσοφος Gilles Deleuze έλεγε πως δεν υπάρχει τίποτα να “εξηγήσει” κανείς σε μια συνέντευξη. Το ζήτημα είναι να είσαι θέσει να επινοήσεις ερωτήσεις, όχι να δώσεις απαντήσεις. Αυτό δεν κάνει μήπως ο Pablo Larrain στις βιογραφίες γυναικών; Στήνει φανταστικές συνεντεύξεις, επινοώντας και θέτοντας στις ηρωίδες του τις ερωτήσεις που δεν έχει θέσει κανένας άλλος μέχρι τώρα. Είναι μια σπουδαία βιογραφική μέθοδος, ευγενής, και κατά κύριο λόγο άριστα εκτελεσμένη. Αυτό, φυσικά, κάνει τις βιογραφίες του Larrain ελάχιστα ρεαλιστικές. Αλλά που είναι το πρόβλημα σε αυτό; Οφείλει μια βιογραφία να είναι “πιστή στα πραγματικά γεγονότα;”. Το αντίθετο θα έλεγα, αν με ρωτάτε. Οφείλει, από στοιχειώδη ειλικρίνεια, αξιοπρέπεια και σεβασμό προς το βιογραφούμενο πρόσωπο και την κινηματογραφική τέχνη, να καταστήσει σαφές ότι επινοεί τα δικά της γεγονότα. Ότι ακόμα κι αν η ρίζα είναι ένα πραγματικό γεγονός, το κινηματογραφικό γεγονός είναι καταστατικά διαφορετικό – έχει ένα διαφορετικό οντολογικό καθεστώς. Προσωπικά, βρίσκω ανήθικες και ασεβείς τις χολιγουντιανές βιογραφίες που προσποιούνται πως έχουν βιογραφήσει ρεαλιστικά και “πιστά” ένα ιστορικό πρόσωπο. Όταν μια βιογραφία παραιτείται από την προσδοκία να είναι πιστή και ρεαλιστική στην πραγματική ζωή, τότε καταφέρνει να αποτινάξει την αύρα της πορνογραφίας που κυριαρχεί στα χολιγουντιανά biopics και να αντιμετωπίσει την βιογράφηση σαν μια μορφή μυθοπλασίας και τίποτα περισσότερο. Τα περισσότερα, αν όχι όλα, που ακούμε την Angelina Jolie να λέει στο Maria κατά πάσα πιθανότητα δεν πέρασαν ποτέ από το μυαλό και δεν βγήκαν ποτέ από το στόμα της Κάλλας. Η ίδια η Jolie δεν μοιάζει καθόλου με την Κάλλας – κι αυτό κάνει την ταινία καλύτερη, όχι χειρότερη. Ίσα ίσα, η εσάνς αρχοντικής παρακμής που αποπνέει η Jolie την κάνει πολύ πιο ταιριαστή σε αυτό που θέλει να εξορύξει κινηματογραφικά από την μυθολογία της Κάλλας ο Larrain – και ο Steven Knight βεβαίως, σεναριογράφος επίσης του Spencer (και, σε έναν απίστευτο συνδυασμό με αυτά, δημιουργός μεταξύ άλλων του Peaky Blinders και του Who Wants to Be a Millionaire?). Οι αγαπημένες μου σκηνές από το Maria είναι εκείνες που δεν θα μπορούσαν να βασίζονται κατά κανέναν τρόπο σε ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής της Κάλλας, καθώς είναι αυτές που αφορούν την σχέση της με τους δύο υπηρέτες του σπιτιού της, με τους οποίους δημιουργεί μια εξαιρετικά σύνθετη και πολυεπίπεδη σχέση αγάπης, εμπιστοσύνης, φροντίδας, εξουσίας, μαρτυρίου και βασανιστηρίου (με αυτούς αρχίζει και τελειώνει η ταινία άλλωστε, μην το ξεχάσουμε). Το πιο αδύναμο στοιχείο, από την άλλη, ήταν κατ’ εμέ εκείνο που έκανε την ταινία κατά τόπους πιο συμβατική ως βιογραφία, δηλαδή τα flashbacks που έρχονταν για να φωτίσουν αναδρομικά και να ερμηνεύσουν δραματουργικά τα συναισθήματα της Κάλλας στον παρόντα χρόνο. Σε κάθε περίπτωση, η ταινία θα πάει σίγουρα πολύ καλά στις ελληνικές αίθουσες – είναι εγγυημένο αυτό, δεδομένης της “ελληνικότητας” του θέματος (βοηθάνε επίσης τα γυρίσματα στην Ελλάδα, η ελληνική συμπαραγωγή και βεβαίως η σαγήνη που συνεχίζει να ασκεί το όνομα και η παρουσία της Angelina Jolie). Όχι ότι υπάρχει κάποια “ελληνικότητα” στην ταινία, αλλά θα είναι αρκετή ώστε να ερεθίσει το ενδιαφέρον του κοινού και να το φέρει μέχρι την αίθουσα. Μπαίνοντας, οι περισσότεροι μάλλον θα περιμένουν πράγματι μια συμβατική βιογραφία, την “αληθινή ιστορία” της Μαρίας Κάλλας. Ευτυχώς, θα πάρουν κάτι διαφορετικό από αυτό. Και, πιστεύω, θα τους αρέσει αυτή η διαφορά. Έχει φροντίσει ο Pablo Larrain γι’ αυτό.
