Τις προάλλες, με άσχετη προς το θέμα μας αφορμή, γράφαμε για την κουλτούρα του τοξικού fandom. Εκεί, προσπαθήσαμε να ξεφύγουμε από την θέση που λέει ότι κάποιες σειρές/ταινίες απλά έχουν τοξικό fandom και κάποιες άλλες όχι. Αντίθετα, θελήσαμε να σημειώσουμε δύο πιο γενικά πράγματα. Το πρώτο αφορά την ίδια την αυτοεικόνα του σκληροπυρηνικού fan, για την οποία λέγαμε ότι αναπτύσσεται συχνά μια ψευδής αίσθηση ανωτερότητας, μια αδυναμία συζήτησης για τέχνη και κουλτούρα χωρίς να γίνεται σκληρό ταυτοτικό othering που κατασκευάζει τον άλλο ως εχθρό, μια εργαλειακή επιθετικοποίηση του διαλόγου μόνο και μόνο για να την πεις στον αντίπαλο, μια κυνική αποστασιοποίηση που σε κάνει να ξεχνάς ότι συζητάς με ανθρώπους που έχουν αισθήματα. Το δεύτερο αφορά την σύνδεση αυτής της αυτοεικόνας με κάτι που ξεπερνάει τη μία ή την άλλη σειρά συγκεκριμένα: Φαντασιωνόμαστε πως είμαστε διαφορετικοί διαλέγοντας τη μία ή την άλλη σειρά. Αποκτάμε ταυτότητα μέσα από την κατανάλωση ενός πολιτισμικού προϊόντος, φετιχοποιώντας το. Δεν είναι, λοιπόν, απλά ένας φανατισμός, μια έλλειψη ψυχραιμίας, ένα μπέρδεμα του αντικειμενικού με το υποκειμενικό. Είναι η πιο ακραία και τοξική εκδοχή του τρόπου που έτσι κι αλλιώς σχετιζόμαστε μεταξύ μας μέσω της pop κουλτούρας. Κι αν ταυτόχρονα είχαμε κάτι στο πίσω μέρος του μυαλού μας, αυτό ήταν ότι σύντομα τελειώνει η 4η σεζόν Rick and Morty. Όπως κι έγινε στις 31 Μαΐου. Οπότε θα έπρεπε να μιλήσουμε αναλυτικά γι’ αυτό. Και το να μιλάς αναλυτικά για το Rick and Morty είναι δύσκολο, ναρκοθετημένο, τοξικό. Αλλά θα το δοκιμάσουμε. Α ναι, για να μην παρεξηγηθούμε, ο υπότιτλος του άρθρου είναι από meme, δεν το εννοούμε πραγματικά, το IQ είναι μια βλακεία.
Αν με ρωτάτε, είναι αδύνατον να προσεγγίσουμε το Rick and Morty σφαιρικά αν δεν κατανοήσουμε τον Dan Harmon ως δημιουργό. Ναι, την σειρά την έφτιαξαν με τον Justin Roiland, αλλά η αλήθεια είναι πως είναι εν πολλοίς δικό του παιδί όσον αφορά το ύφος και την προσέγγιση. Είναι κάτι που το βλέπουμε εν πολλοίς μέσα από τα δικά του μάτια και σχετιζόμαστε μαζί του μέσα από την πορεία του ίδιου του Harmon στην τηλεόραση. Φυσικά, ο Harmon είναι επίσης ο δημιουργός του Community, κι αυτός είναι ένας τίτλος που ήδη από τα τέλη των 00s τον ανέδειξε ως φυσικό ηγέτη της σύγχρονης μεταμοντέρνας nerd κουλτούρας, κι ειδικότερα της εκδοχής της που αναζητά μια σύγχρονη κοινωνική και προσωπική ταύτιση με ένα έργο κι έναν δημιουργό. Κατά μία έννοια, ο Harmon είναι για τους millennial nerds περίπου ό,τι ήταν ο Kevin Smith για τους Gen-X nerds. Μέσα από το Community, γνωρίσαμε τον κεντρικό πυρήνα του Harmon-ικού ύφους. Από τη μία, ένα ούλτρα-ειρωνικό meta σύμπαν όπου οι άνθρωποι επικοινωνούν μέσα από καταιγιστικά pop culture references. Από την άλλη, ένας ευαίσθητος και ειλικρινής συναισθηματικός προσανατολισμός που προσπαθεί να κατευθύνει την meta ειρωνεία σε μια κατεύθυνση δημιουργίας αυθεντικά ανθρώπινης κοινότητας. Με άλλα λόγια, Community. Αν το θεωρητικοποιούσαμε λίγο, θα λέγαμε ότι η σειρά ήταν ένα ιδανικό παράδειγμα μετα-ειρωνικής ειλικρίνειας, για να δανειστούμε τον προβληματισμό του συγγραφέα David Foster Wallace. Εξάλλου, είναι κάτι που έχει αναλυθεί πολύ εκτενέστερα και καλύτερα απ’ ό,τι το κάνουμε εμείς:
Παρόλα αυτά, μπορεί το έργο του Harmon στο Community να θεωρήθηκε πρωτοποριακό και να αναδείχθηκε σε ορόσημο για τους σκληροπυρηνικούς fans της σειράς που ξημεροβραδιάζονταν στο Reddit παίρνοντας πίπ- εεε υμνώντας διαρκώς το ταλέντο του, αλλά η πορεία του Harmon διέγραψε μια τροχιά που δεν έμοιαζε καθόλου με καλωσόρισμα ενός τηλεοπτικού μεσσία. Με άλλα λόγια, το Community έδωσε πολλά στην τηλεόραση, αλλά δεν εκτιμήθηκε μαζικά στον καιρό του. Για την ακρίβεια, σχεδόν τιμωρήθηκε γι’ αυτό. Ως γνωστόν, η παραγωγή της σειράς ήταν εξαιρετικά ταραγμένη. Το Community φλέρταρε με το κόψιμο από την αρχή του, ο Harmon απολύθηκε, μετά επαναπροσλήφθηκε, μετά άρχισαν να φεύγουν βασικά μέλη του καστ, μετά η σειρά κόπηκε από το NBC και στο τέλος κατάφερε να ολοκληρωθεί στον ψηφιακό χώρο του Yahoo με τα χίλια ζόρια. Ουσιαστικά, το Community είχε την τύχη να πέσει ανάμεσα στην παλιά και τη νέα εποχή της αμερικάνικης τηλεοπτικής κωμωδίας. Ήταν τύχη γιατί λίγα χρόνια νωρίτερα δεν θα είχε καταφέρει καν να βγει στον αέρα κι ήταν ατυχία γιατί η τηλεόραση δεν ήταν ακόμα έτοιμη για ένα τέτοιο sitcom να παίζει σε prime-time αμερικάνικη τηλεόραση. O Harmon συνέβαλε στο να αλλάξει η ίδια η αμερικάνικη τηλεόραση, αποτυγχάνοντας να φτιάξει την σειρά του όπως την ήθελε. Ήταν, λοιπόν, μια αποτυχία με νόημα.
Το Community, κι αυτό είναι το τελευταίο πράμα που θα πούμε για εκείνο πριν προχωρήσουμε στο Rick and Morty, ήταν ένα προβληματισμός για την επικοινωνία και την κοινότητα. Για το πώς σχηματίζουμε αυτοσχέδιες οικογένειες φτιάχνοντας σχέσεις με ανθρώπους, δίνοντας συνοχή και σχήμα και νόημα στην ανορθολογικότητα και την τυχαιότητα, στον παραλογισμό του κόσμου και της ζωής. Η σειρά ήθελε να παραμείνει αισιόδοξη, αλλά η εμπειρία της ήταν πικρή – τόσο για τον Harmon όσο και για τους fans. Έπειτα, σχεδόν μοιραία, τα πράγματα σκοτείνιασαν με το Rick and Morty. Με έναν παράξενο τρόπο, το Rick and Morty μοιάζει με το darkest timeline του Community για το οποίο μίλαγαν οι χαρακτήρες της σειράς. Όπως λέγαμε ξανά, η προβληματική της κοινότητας είναι ακόμα εκεί, πιο πικραμένη αλλά παρούσα. Τώρα κοιτάει την οικογένεια στην οποία είναι καταδικασμένοι οι άνθρωποι, όχι αυτήν που επιλέγουν ελεύθερα. Είναι μια κοινότητα τοξική και ασφυκτική, κωμικοτραγική στον πυρήνα της. Αν υπάρχει λύση, αυτή είναι η επιθυμία της εξόδου, της περιπέτειας, του outer space. Το ίδιο το σκοτεινό πλην συγκινητικό φινάλε του Community σχεδόν προεικόνιζε μια τέτοια meta κυνική στροφή. Πλέον, ο νέος κόσμος που δημιούργησε το Rick and Morty είναι πιο απροσπέλαστος, πολύπλοκος, εξωφρενικός, με περισσότερο χάος και ανορθολογισμό παρά το επιστημονίστικο περίβλημα. Οι ιστορίες είναι πιο αποστασιοποιημένες από το ανθρώπινο, πράγμα στο οποίο παραδοσιακά βοηθάει και το animation. Ταυτόχρονα, η οικογένεια του Rick and Morty είναι ασφυκτική και τοξική, είτε μέσα από το τραύμα είτε μέσα από τη ρουτίνα. Δεν υπάρχει πραγματική ανταμοιβή: μόνο ματαίωση, υποκρισία, χειριστικότητα. Η αισιόδοξη οπτική του Community για τη δυνατότητα μιας άλλης οικογένειας τσακίστηκε στα βράχια του νιχιλισμού του Rick and Morty. Η οικογένεια είναι ένα random τοξικό χάος με δυνάμεις ανεξέλεγκτες να επιδρούν πάνω της, είτε ψυχικές είτε κοσμικές. Έχει πλάκα, αλλά δεν σώζεται – μάλλον. Μ’ αυτήν την έννοια, η ουσιαστική διαφορά μεταξύ των δύο σειρών δεν είναι το sci-fi animated setting, αλλά ο κυνισμός.
Βέβαια, δε λέμε εδώ ότι ο Harmon έγινε κυνικός και μηδενιστικός επειδή απέτυχε το Community. Από μια σκοπιά, είναι ο απόλυτος post-edgelord, ο άνθρωπος που βγήκε από τα σπλάχνα της τοξικής nerd κουλτούρας με στόχο να την ξεπεράσει, κουβαλώντας την όμως μοιραία πάνω του. Ως Gen-X-er, μεγάλωσε μέσα στην κυνική και ειρωνική nerd κουλτούρα των 90s, στην κουλτούρα του edginess και της σκατοψυχιάς, της πρόκλησης για την πρόκληση, του πρώιμου άναρχου internet. Μ’ αυτήν την έννοια, παρότι το Community εμφανίστηκε μόλις το 2009, ο ίδιος είναι προϊόν της γενιάς που έβγαλε το South Park, το Family Guy, το αγγλικό The Office, τον Maddox, τα πρώτα Imageboards, το Usenet και την ίδια την ιντερνετική meme κουλτούρα. Ταυτόχρονα, όμως, με το Community ο Harmon καναλιζάρισε αυτήν την ιδιαίτερη κουλτούρα μέσα από μια nerdοσύνη πιο ειλικρινή, ευαίσθητη, καλοσυνάτη, καλοπροαίρετη και μη-τοξική. Μιλάμε για αυτήν την ανθρωπιστική nerdoσύνη που εκείνη την εποχή (από τα μέσα των 90s μέχρι τα μέσα των 00s) συνόψισε ο Joss Whedon, από την Buffy και το Toy Story μέχρι το Firefly και τα κόμιξ των X-Men. Ουσιαστικά, αυτά τα δύο στοιχεία πάντα συνυπήρχαν στο Community ειδικά και στον Harmon γενικά. Μιλάμε για ένα nerdy edginess που έχει πλήρη συνείδηση του εαυτού και μέσω της ειρωνείας μετασχηματίζεται σε ειλικρίνεια και ευαισθησία. Η ίδια βασική συνταγή υπάρχει και στο Rick and Morty, αλλά με αρκετά διαφορετικές δοσολογίες που το μετατρέπουν μακροπρόθεσμα σε κάτι διαφορετικό, αλλά ας μη βιαζόμαστε. Σε κάθε περίπτωση, αυτός ο συνδυασμός εξηγεί σε ένα σημαντικό βαθμό και το μοναδικό ύφος των δύο σειρών. Τόσο το ένα όσο και το άλλο βρίσκονται tonally σε τεντωμένο σκοινί, πραγματικά, κι από εκεί είναι που πηγάζει η αδιαμφισβήτητη δύναμή τους.
Θέλετε να μιλήσουμε με συγκεκριμένα παραδείγματα; Αποφεύγοντας τα spoilers, θα πούμε ότι είναι απίστευτο να πεθαίνει ένας χαρακτήρας, η σειρά να τον αποχαιρετάει με ακραία συγκινητικό και ειλικρινή τρόπο, κι εκείνος να αφήνει για δώρο στους ζωντανούς το σπέρμα του. Αντίστοιχα, ένας άλλος χαρακτήρας μετατρέπεται σε πίκλα κι αυτό οδηγεί σε μια αδυσώπητη εξέταση των εξουσιαστικών δυναμικών εντός της οικογένειας. Συναισθηματικό χαστούκι και ασυγκράτητο γέλιο μαζί. Χειρουργικό και ακροβατικό tone ταυτόχρονα. Αυτό, ναι, είναι φοβερό γράψιμο. Ο Harmon δοκίμασε τα όρια του παραδοσιακού sitcom format όπως έχουν κάνει κι άλλοι σημαντικοί τηλεοπτικοί δημιουργοί πριν από αυτόν. Είναι δύσκολο να παρουσιάσεις μια αυτοτελή περιπέτεια που να ολοκληρώνεται με συνοχή μέσα σε 20 λεπτά και ταυτόχρονα να χτίζεις ένα αφηγηματικό, θεματικό και συναισθηματικό overarching οικοδόμημα που να δένει την σειρά στη μεγάλη εικόνα. Είναι πολύπλοκο αφηγηματικά και απαιτητικό συναισθηματικά, ακόμα κι αν κάθε μεμονωμένο επεισόδιο εμφανίζεται ως κάτι απλό. Επιπλέον, μιλάμε για ένα ύφος που αναζητά το χιούμορ όχι ενάντια στο σκοτάδι αλλά μέσα στο ίδιο το σκοτάδι. Όταν σε κάνει να γελάς, σε καλεί ταυτόχρονα να αναλάβεις και τις ηθικές ή βιωματικές συνέπειες αυτού του γέλιου. Είναι μια πολύ ζόρικη ισορροπία που συχνά μπορεί να αποτύχει, αλλά όταν η συνταγή πετυχαίνει τότε το αποτέλεσμα είναι κωμικό με έναν υπερβατικό τρόπο, όπως γράφαμε πρόσφατα με αφορμή πράγματα σαν το Jojo Rabbit ή το BoJack Horseman. Στα καλύτερα επεισόδιά τους, τόσο το Community όσο και το Rick and Morty πετύχαιναν διάνα σε αυτό το στοίχημα. Είχαμε μια meta ειρωνεία που γίνεται ιστορία με συναίσθημα και δέσμευση, όχι με ψυχρότητα και αναισθησία. Αυτό εγώ το ονομάζω αξία ανεκτίμητη. Βέβαια, όπως είπαμε και πριν, υπάρχει μια σημαντική στροφή προς τον κυνισμό που αλλάζει την ισορροπία του Rick and Morty μέσα από μια μοχθηρή αντίληψη για την ανθρωπότητα. Είναι κάτι που έχει παρατηρηθεί και αναλυθεί εκτενέστατα, με αυτό το βίντεο να αποτελεί ένα πετυχημένο δείγμα:
Αυτή είναι μια τάση εντός του Rick and Morty που δεν έχει να κάνει με την σκοτεινή φύση των ιστοριών του και των ανθρώπινων σχέσεων που περιλαμβάνουν αυτές. Έχει να κάνει περισσότερο με την φετιχοποίηση αυτής της σκληρότητας με κυνικό τρόπο, με την μετατροπή της από μέσο για να πεις μια ιστορία σε σκοπό στον οποίο καταλήγει το γράψιμό σου. Έχει να κάνει, λοιπόν, με το framing αυτών των ιστοριών, με το πώς πλασάρονται. Εντός του Rick and Morty σύμπαντος, η ευφυΐα, όπως αυτή ενσαρκώνεται στον Rick, μοιάζει να οδηγεί μοιραία σε μια νιχιλιστική αντίληψη για τις ανθρώπινες σχέσεις, γεμάτη κυνισμό και ματαιότητα. Φυσικά, όπως έχει γραφτεί ξανά και ξανά, αυτή η τοξική ταύτιση ευφυΐας και σκληρότητας δεν είναι κάτι καινούριο. Πολύ συχνά στην μυθοπλασία βλέπουμε αυτή τη σύνδεση να παρουσιάζεται ναρκισσιστικά σαν “μοίρα” και “κατάρα” του ευφυούς ή ανώτερου ανθρώπου, η οποία οδηγεί σε μια αριστοκρατική αντίληψη για τις κοινωνικές σχέσεις και μια περιφρόνηση για τον πόνο (ή ακόμα και τη ζωή) του άλλου. Σ’ αυτήν την μοχθηρή αντίληψη για την ανθρωπότητα, οι (πνευματικά) ανώτεροι απλά κυριαρχούν στους κατώτερους κι ακόμα κι η αγάπη εκφράζεται ως κακομεταχείριση και χειριστικότητα. Παρακολουθώντας τους πρώτους κύκλους της σειράς, απολάμβανα τρομερά το Rick and Morty και πίστευα πως υπάρχει ένα endgame σε όλο αυτό, ένα αφηγηματικό και συναισθηματικό ταξίδι που θα φέρει τους χαρακτήρες και το κοινό αντιμέτωπους με τις υλικές και ψυχικές συνέπειες αυτής της κοσμοαντίληψης και συσχέτισης. Πλέον, έχω αρχίσει να αμφιβάλλω σοβαρά. Ίσως εν τέλει όλο αυτό να ήταν απλά μια αναισθητοποιημένη και αναισθητοποιητική μανιέρα κυνισμού και σκληρότητας με περιστασιακές εκλάμψεις συναισθηματικής ειλικρίνειας. Σε ένα βαθμό, νιώθω όπως ένιωθα καθώς προχωρούσε το Game of Thrones. Πίστευα πώς υπάρχει κάποιος αφηγηματικός σκοπός πίσω από όλα αυτά, αλλά τελικά ήταν απλώς ένα random χάος σκοταδιού και μοχθηρότητας. Το ερώτημα είναι: για πόσο θα τζογάρεις στην αντίθετη περίπτωση; Πόσο θα περιμένεις να συμβεί κάτι διαφορετικό;
Υπό αυτό το φως, ο Rick είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα προς μελέτη, αφού συμπυκνώνει με πολύ ευκρινή τρόπο τα χαρακτηριστικά αυτής της κοσμοαντίληψης όπως ενσαρκώνεται σε αφηγηματικά tropes της μικρής και της μεγάλης οθόνης. Ας προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε λίγο την δραματική παρουσία του στη σειρά. Είναι σίγουρα ευφυέστατος, κι αυτή η ευφυΐα του τον καθιστά ικανότατο στην διαχείριση καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης, τον βγάζει αλώβητο από εξαιρετικά δύσκολες θέσεις και τον αναδεικνύει νικητή σε εξωφρενικές αντιπαραθέσεις. Την ίδια ώρα, ο ίδιος έχει μέσα του ένα τοξικό συναισθηματικό χάος που δηλητηριάζει την σχέση με τον εαυτό του, την οικογένειά του, τους φίλους του. Είναι κακός προς την κόρη του και τον εγγονό του (τα δύο πρόσωπα που βρίσκονται πιο κοντά του), ενώ βρίσκεται συνεχώς σε μια οριακή αυτοκαταστροφική/αυτοκτονική κατάσταση. Κι εδώ έρχεται στο παιχνίδι το framing που προτάσσει η σειρά. Ως γνωστόν, οι ανθρώπινοι χαρακτήρες της οθόνης δεν είναι απλά γράμματα σε ένα χαρτί. Ζωντανεύουν μέσα από μια οπτική γλώσσα και αλληλεπιδρούν με άλλα στοιχεία της αφήγησης, κειμενικά και μη. Στο Rick and Morty, ο Rick βγαίνει πάντα κερδισμένος και δικαιωμένος, ηθικά και πρακτικά. Η αφηγηματική του δικαίωση ρίχνει ένα συγκεκριμένο φως στις πράξεις και τα συναισθήματα που τον έφεραν μέχρι εκεί, μετατρέποντας τους ανθρώπους που χρησιμοποίησε για να φτάσει στον σκοπό του σε απλά εργαλεία μιας ιδιοφυούς σκληρότητας. Κάθε τόσο, ο Rick εμφανίζεται βασανισμένος από το ηθικό και ψυχικό βάρος αυτών των αποφάσεων. Μοιάζει να υποφέρει, αλλά τελικά ακόμα και το ίδιο του το μαρτύριο εργαλειοποιείται προκειμένου να συνεχίσει να είναι αυτός που είναι χωρίς συνέπειες. Μετά από αυτές τις στιγμές ψυχικού μαρτυρίου και ηθικής διαφάνειας προς τον εαυτό του, απλά παραμένει ο ίδιος. Κι εμείς αναισθητοποιούμαστε όλο και περισσότερο κάθε φορά, φυσικοποιούμε τη συμπεριφορά του, νοιαζόμαστε λιγότερο, απολαμβάνουμε τη σκληρότητα σαν μια κλειστή meta λούπα χωρίς διαφυγή.
Βέβαια, αυτό το συγκεκριμένο είδος meta κυνισμού δεν είναι απλώς ένα ιδιοσυγκρασιακό στοιχείο του Rick ή άλλων τηλεοπτικών, ανδρικών, τοξικών αντι-ηρώων. Περισσότερο είναι ότι σε αυτούς τους ήρωες ενσαρκώνεται ευκρινέστερα ένα διάχυτο μηδενιστικό πνεύμα της εποχής τους, μια πολιτισμική ατμόσφαιρα που περιλαμβάνει μια συγκεκριμένη κυνική πλευρά αποδοχής και δικαιολόγησης του υπάρχοντος, ένας πολιτισμικός νιχιλισμός που έχει γίνει κυρίαρχη ιδεολογία. Όπως έλεγε ο προαναφερθέντας David Foster Wallace ήδη από τα 90s, τα ίδια τα pop στοιχεία του μεταμοντέρνου, δηλαδή η ειρωνική κυνική αυθάδεια, γίνονται πλέον πυλώνες της ίδιας της μαζικής κουλτούρας εν γένει. Ακόμα πιο πίσω, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, ο φιλόσοφος Peter Sloterdijk έκανε έναν διαχωρισμό μεταξύ ενός κυνισμού που συντηρεί την κυρίαρχη ιδεολογία της εξουσίας και διασφαλίζει την διατήρηση της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης κι ενός κυνισμού που προέρχεται από τους καταπιεσμένους, τους υποτελείς, που βγάζει την γλώσσα στην αυθεντία με την αναίδεια εκείνων που έχουν δίκαιη συσσωρευμένη οργή μέσα τους. Κατά μία έννοια, θα μπορούσαμε να εφαρμόσουμε αυτό το σχήμα στον Rick και τον Morty. Ο κυνισμός του πρώτου είναι ένα κοφτερό εργαλείο για να διατηρεί την εξουσία του πάνω στους γύρω του, ενώ ο κυνισμός του δεύτερου αποτελείται από εκρήξεις θυμού που αμφισβητούν την αυθεντία του παππού του και εκφράζουν ένα αίτημα ανεξαρτησίας. Για να εμβαθύνουμε λίγο ακόμα στον Rick, ας χρησιμοποιήσουμε τον προβληματισμό του επίσης (τσαχπινοτρόμπα) φιλοσόφου Slavoj Zizek για να δούμε το πώς ο κυνισμός λειτουργεί ως ιδεολογία διαφύλαξης του status quo. Συνδυάζοντας τον Sloterdijk με τον Marx, ο Zizek λέει πως ο ρόλος του κυνισμού ως ιδεολογίας είναι το να ξέρεις πως αυτό που κάνεις είναι μαλακία, αλλά να το κάνεις όπως και να ‘χει. Κάπως έτσι κι ο Rick: ξέρει ότι είναι μαλάκας, αλλά συνεχίζει να το κάνει. Κι ο Harmon ξέρει ότι αυτό το framing του Rick τον αθωώνει από τις συνέπειες, αλλά συνεχίζει να το κάνει. Όπως είπαμε και πριν, είναι μια λούπα με συνείδηση του εαυτού της από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή. Για να το πούμε και μ’ ένα ειρωνικό σχόλιο στο Reddit που συνοψίζει με meta τρόπο την κατάσταση:
Για λόγους χώρου και προτεραιοτήτων, δεν θα εξετάσουμε εδώ αναλυτικά τους τρόπους με τους οποίους αυτο-δικαιολογείται ο Rick στον εαυτό του, δηλαδή την ίδια την φιλοσοφία και τα διανοητικά εργαλεία με τα οποία χτίζει την κοσμοαντίληψή του. Αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι η συνολική αισθητική και θεματική προσέγγιση του Harmon προς την σειρά του, κομμάτι της οποίας είναι κι ο Rick. Με άλλα λόγια, ο Rick δεν είναι ένας άνθρωπος απέναντί μας που έχει αυτές τις απόψεις και με τον οποίο μπορούμε να τις διαπραγματευτούμε ευθέως. Είναι ένα στοιχείο του Harmonικού αφηγηματικού σύμπαντος, στο οποίο ο δημιουργός είναι Θεός και επιλέγει να το χρησιμοποιήσει για μια συγκεκριμένη αφηγηματική λειτουργία. Ως παραδοσιακός αντι-ήρωας μέσα στο meta σύμπαν του Harmon, ο Rick χαρακτηρίζεται από την εσωτερική δυστυχία και το ψυχικό βάσανο που φαινομενικά τον οδηγεί στο να είναι σκληρός προς τους άλλους. Όμως αντί να διερευνηθούν δραματουργικά οι βαθύτερες αιτίες αυτής της συμπεριφοράς ή να γίνει shift προς την σκοπιά των αποδεκτών-θυμάτων της, ο Harmon διατηρεί για τον Rick την εξόχως προνομιακή και βαθύτατα τοξική θέση της “βασανισμένης ιδιοφυΐας” που δεν την καταλαβαίνει κανένας και κουβαλάει διαρκώς το ηθικό βάρος του να έχει πάντα δίκιο. Στα πλαίσια αυτής της αφηγηματικής λειτουργίας του Rick μέσα στη σειρά, οι περιστασιακές εκλάμψεις ειλικρίνειας και μελαγχολίας εκ μέρους του περισσότερο ενισχύουν την τοξική αντι-ηρωική γοητεία του παρά την αμφισβητούν ή την αποσταθεροποιούν. Στην πράξη, εδώ και 4 σεζόν, ο συναισθηματικές και κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των χαρακτήρων βρίσκονται στην πραγματικότητα σε ένα διαρκές τέλμα, σε μια μεγάλη ακινησία. Όσοι δεν προσπαθούν να αλλάξουν, δικαιώνονται. Όσοι προσπαθούν να αλλάξουν, αποτυγχάνουν. Είπαμε, λούπα.
Αυτή η λούπα της σειράς, βέβαια, αμφισβητήθηκε εξωγενώς. Πολλά πράγματα συνέβησαν από το φθινόπωρο του 2017 που τέλειωσε ο τρίτος κύκλος μέχρι το φθινόπωρο του 2019 που ξεκίνησε ο τέταρτος. Πρώτον, είχαμε ένα θρίλερ ακύρωσης και επανεκκίνησης του Rick and Morty που από μόνο του ξύπνησε μνήμες Community και υπενθύμισε πως ακόμα και τώρα το έργο του Harmon δεν είναι τηλεοπτικά απολύτως ασφαλές. Δεύτερον, σε αυτό το διάστημα ο ίδιος ο Harmon βρέθηκε στο στόχαστρο τόσο του κλίματος MeToo όσο και της διαδικτυακής alt-right, στην πρώτη περίπτωση με καταγγελία για παραβιαστική συμπεριφορά και στην δεύτερη με καμπάνια δυσφήμισης λόγω edgy παρελθόντος. Τρίτον, είχαμε μια στροφή της pop κουλτούρας προς την προσεκτικότερη εξέταση ή αμφισβήτηση των ισχυρών τοξικών ανδρών της οθόνης, με μεγαλύτερα παραδείγματα τον χαμό του Joker και το τέλος του BoJack. Όλα αυτά μαζί δημιούργησαν ένα συγκεκριμένο κλίμα προσμονής για το “τι έχει να πει” το Rick and Morty σχετικά την σημερινή κατάσταση της pop κουλτούρας και τον τρόπο που την βιώνει ο δημιουργός του. Τι είχαμε, λοιπόν, στη πράξη; Η σειρά επέστρεψε με μια σεζόν κομμένη στη μέση χωρίς εμφανή αφηγηματικό λόγο, ενώ όλο και περισσότερα επεισόδια πλέον έμοιαζαν πολύπλοκα spoofs/parodies χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο ή συναίσθημα. Ταυτόχρονα, είδαμε μια meta υπερ-ενδοσκόπηση που γίνεται όλο και πιο ψυχρή και αυτοαναφορική, σε βαθμό που γίνεται πλέον θολή η διάκριση μεταξύ εξυπνάδας και εξυπνακισμού (με ηχηρότερο παράδειγμα το Never Ricking Morty). Λαμπρή εξαίρεση, αν με ρωτάτε, το επεισόδιο The Old Man and the Seat. Την ίδια ώρα, ενώ περίμενα ότι το πνεύμα της εποχής θα οδηγούσε σε μια ειλικρινέστερη επεξεργασία της τοξικότητας του Rick και μια βαθύτερη αφηγηματική δικαίωση για τον Morty, είδαμε ένα επεισόδιο σαν το The Vat of Acid Episode που βάρεσε τιλτ κυνικής σκατοψυχιάς ακόμα και για τα δεδομένα της σειράς.
Προσοχή όμως: αν είχαμε τέτοιου είδους προσδοκίες από την σειρά εν έτει 2019-2020, δεν είναι απλά επειδή αυτό θέλαμε να δούμε να συμβαίνει επί της οθόνης, όπως πχ όταν οι εξαγριωμένοι fans του Game of Thrones ήθελαν σώνει και ντε να δουν την Daenerys να δικαιώνεται στο φινάλε. Αντίθετα, το Rick and Morty έχει εκφράσει πολλές φορές στο παρελθόν την τάση προς μια τέτοια δυναμική στην σχέση των χαρακτήρων και την κατεύθυνση της σειράς. Κάθε φορά, όμως, ο Harmon κι ο Roiland καταλήγουν να τη ματαιώνουν. Στην πραγματικότητα, οι στιγμές που o Rick αντιμετωπίζει τις συνέπειες των πράξεών του κι ο Morty διεκδικεί την ανεξαρτησία του είναι οι στιγμές που δίνουν αυθεντικό αφηγηματικό και συναισθηματικό χαρακτήρα στη σειρά, αλλά οι δημιουργοί τις διαχειρίζονται σαν gimmicks, σαν ευκαιρίες να παίξουν με το κοινό, σαν τρικ που δεν έχουν πραγματικές συνέπειες στην πορεία της ιστορίας. Μετά, κυριαρχεί ξανά το χάος, η σκληρότητα και το randomness. Αυτή η σεζόν, λοιπόν, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, μύριζε χαμένη μπάλα και ασυνέχεια σε ύφος και ποιότητα. Πώς θα συνεχίσει έτσι το πράγμα για άλλα 60 επεισόδια που απομένουν με το deal με το Adult Swim; Βγαίνει το πράγμα; Προχωράει ή έχει χάσει τον προσανατολισμό του; Μπορούμε να συνεχίσουμε να νοιαζόμαστε για την ιστορία όταν το αυτάρεσκο schtick της σειράς είναι το “πόσο πολύπλοκοι και παρεξηγημένοι είμαστε”; Περιμένουμε εν τέλει κάτι περισσότερο από το Rick and Morty πέρα από εξωφρενικές sci-fi περιπέτειες με ανθρώπους και εξωγήινους να φέρονται σκατά ο ένας στον άλλον; Αν όχι, καλώς, ας το απολαύσουμε γι’ αυτό που είναι. Αν ναι, όμως, τότε υπάρχει πρόβλημα πλέον.
Ας προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε αυτό το πρόβλημα μέσα σε λίγες γραμμές. Θα λέγαμε ότι η σειρά αντιμετωπίζει πλέον μια κεντρική αντίφαση: αδυνατεί πλέον να συνδυάσει αποτελεσματικά τα spoofs και τις περιπέτειες με την αφηγηματική και θεματολογική της ανάπτυξη, όπως αυτή καθορίστηκε κατά την αρχή της που ο Harmon κι ο Roiland εδραίωσαν το ύφος του Rick and Morty. Αυτός ο συνδυασμός, που σε γενικές γραμμές λειτουργούσε στην αρχή (ή τουλάχιστον άφηνε υποσχέσεις πως θα λειτουργήσει μακροπρόθεσμα), ήταν η πηγή της μοναδικής δύναμης που είχε η σειρά. Πλέον, όμως, αυτά τα δύο στοιχεία μοιάζουν όλο και πιο αποκομμένα μεταξύ τους. Χωρίς αυτά, γίνεται όλο και πιο δύσκολο να νοιάζεσαι αν σε ενδιαφέρει μια βαθύτερη ανταμοιβή σε βάθος χρόνου. Αντίθετα, η πλειοψηφία των επεισοδίων της 4ης σεζόν μάλλον αποτύπωναν σε καλλιτεχνικό επίπεδο το ίδιο το σκληρό randomness του σύμπαντος της σειράς. Οι ιστορίες έμοιαζαν όλο και πιο χύμα, ανεπεξέργαστες, ασύνδετες. Οι χαρακτήρες έμοιαζαν περισσότερο να εξυπηρετούν ένα συγκεκριμένο είδος fan service που ήθελε να βλέπει τον καθένα τους να κάνει απλά την φάση του. Οι ιδέες του Harmon έμοιαζαν όλο και περισσότερο με passive-aggressive tantrums εναντίον όλων: του τηλεοπτικού δικτύου, του ιντερνετικού πλήθους του cancel culture, του ίδιου του κοινού της σειράς. Βλέποντάς τα 10 επεισόδια του κύκλου, κάποιες φορές πέρασα γαμάτα, κάποιες φορές βαρέθηκα. Αλλά διαρκώς είχα μια αίσθηση ότι τόσο οι χαρακτήρες όσο και οι δημιουργοί είναι χαμένοι, χωρίς προσανατολισμό, εγκλωβισμένοι στη λούπα που έφτιαξαν.
Το θέμα βέβαια, σε τελική ανάλυση, είναι το τι αναζητά ο καθένας μας από τη σειρά, την τηλεόραση, την τέχνη. Προσωπικά, αναζητούσα από τον Harmon να εμπλουτίσει την προβληματική του Community σε μια κατεύθυνση πιο πειραματική, πιο εξωφρενική αλλά και πιο ανθρώπινη. Πιστεύω ότι είναι ικανότατος δημιουργός, από τους σημαντικότερους στο τηλεοπτικό πεδίο του 21ου αιώνα, αλλά νομίζω ότι αυτό το πράγμα δεν είναι πια στις προτεραιότητές του. Ένας φίλος στο Facebook μου έδειξε τις προάλλες ένα post για το Rick and Morty που νομίζω ότι συνόψιζε πετυχημένα τις παραπάνω αντιφάσεις της σειράς όσον αφορά το τι ψάχνει ο καθένας από κάτι τέτοιο: “Είναι αυτές οι δυο διαφορετικές θερμότητες του intelligent writing η ψυχρή οριακά εξυπνακίστικη, και η ευφυΐα που ξεχειλίζει από ανθρώπινο συναίσθημα.” Εκτιμούσα ότι ο Harmon θέλει να κάνει το δεύτερο, αλλά μάλλον ρέπει περισσότερο προς το πρώτο πλέον. Κάθε τόσο, η σειρά μου λέει ότι, κοίταξε να δεις, αυτοί οι χαρακτήρες έχουν αυθεντικό ανθρώπινο βάθος κι όλη αυτή η ιστορία θα βγάλει νόημα κάποια στιγμή. Απλά έχε πίστη και κάνε υπομονή. Μετά από λίγο, όμως, έρχονται άλλες 1000 στιγμές που λένε, ωχ, νοιάστηκες πραγματικά ε; Ουπς, σόρι, εδώ απλά σπάμε πλάκα. Δε σας ενδιαφέρει, αλλά νιώθω ότι με έχει κουράσει αυτή η δυναμική, ότι αυτή είναι μια σχέση που βαριέμαι να συντηρώ με μια σειρά. Νιώθω ότι με οδηγεί σε συναισθηματικό μούδιασμα, στην αναισθησία, με ρουφάει σε έναν αφηγηματικό κόσμο όπου το μόνο ερεθιστικό πράγμα είναι η αυτο-ικανοποιήση. Και νιώθω ότι ο Harmon πλέον έχει περάσει την γραμμή που διαχωρίζει το self-awareness από το self-πίπωμα.
Υπάρχει άραγε διέξοδος από αυτό; Ειλικρινά, δεν ξέρω. Ίσως. Ταυτόχρονα με το Rick and Morty, υπάρχουν κι άλλες animated σειρές που προσπαθούν να επεξεργαστούν παρόμοια ζητήματα με δημιουργικούς και πειραματικούς τρόπους, όπως το Tuca and Bertie, το Undone, το Adventure Time. Τον ίδιο καιρό που παιζόταν η τέταρτη σεζόν της σειράς, κυκλοφόρησε στο Hulu το Solar Opposites του Roiland και στο Netflix το Midnight Gospel των Pendleton Ward και Duncan Trussell. Κι οι δύο σειρές κυριαρχούνται από το χάος, αλλά προσπαθούν να το τιθασεύσουν με έναν τρόπο. Το πρώτο μέσα από πιο συνεκτικό και συναισθηματικό storytelling, το δεύτερο μέσα από μια νέα προσέγγιση για την σχέση κειμένου και εικόνας προτείνοντας μια εντελώς Generation Z εκδοχή ειρωνείας. Δεν ξέρω προς τα πού θα το πάνε στο μέλλον, αλλά ίσως καταφέρουν να αποτελέσουν διεξόδους στις αντιφάσεις του Rick and Morty. Στο μεταξύ, εκείνο όντως τείνει να μετατραπεί σε πίκλα. Δεν χρησιμοποίησα τυχαία τη μεταφορά, παρόλο που μιλάμε για αγαπημένο meme template. Είναι κάτι που παραμένει αστείο, αλλά και ταυτόχρονα ξεζουμισμένο, χωρίς ζωντάνια. Όπως κι η πίκλα, διατηρεί την ουσία του αγγουριού που ήταν κάποτε, αλλά έχει πλέον διαφορετική υφή και γεύση. Αν γουστάρεις, οκ. Αν δεν γουστάρεις, πάλι οκ. Αλλά υπάρχει ένα σημείο απ’ το οποίο κι έπειτα η πίκλα δεν ξαναγίνεται αγγούρι. Η πίκλα δεν ξαναγίνεται αγγούρι…
