Οι πιο παρατηρητικοί από εσάς έχουν πάρει ενδεχομένως πρέφα πως τον τελευταίο καιρό συζητιέται αρκετά στο ελληνικό ίντερνετ μια ταινία με τίτλο Poor Things ενός σκηνοθέτη που λέγεται Γιώργος Λάνθιμος. Ουκ ολίγοι, δε, έφτασαν μέχρι το σημείο να εκφράσουν την γνώμη τους για το έργο χωρίς να το δουν – πράγματα ανήκουστα για τους επιστημονικών προδιαγραφών κανόνες του ψηφιακού διαλόγου. Ανάμεσα στα πολλά (υπερβολικά πολλά) που έχουν γραφτεί για το Poor Things, ένα από τα ελάχιστα που φαίνεται να συμφωνούν οι πάντες είναι ότι, πράγματι, η ταινία βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Σκωτσέζου Alasdair Gray από το 1992, το οποίο με τη σειρά του εμπνέεται από το κλασικό Frankenstein της Mary Shelley από το 1818. Ναι, μέχρι εκεί καταφέραμε να φτάσουμε ως ελληνική κοινωνία όσον αφορά τον Λάνθιμο. Σε όλα τα υπόλοιπα διαφωνούμε, apparently.
Για την σχέση ανάμεσα στον Frankenstein της Shelley και την ταινία του Λάνθιμου με τον Tony McNamara τα είπαμε πιο αναλυτικά τις προάλλες. Το μυθιστόρημα του 1818 αφηγείται την ιστορία ενός νεαρού επιστήμονα, του Victor Frankenstein, ο οποίος μέσα από μια σειρά ανορθόδοξων πειραμάτων δημιουργεί ένα νοήμον πλάσμα, το λεγόμενο Τέρας του Frankenstein. Το έργο της Shelley, η οποία ήταν μόλις 18 ετών όταν το έγραψε, πέφτει πάνω σε ένα πολύ ενδιαφέρον μεταίχμιο ανάμεσα στις ιδέες του ρομαντικού και του γοτθικού μυθιστορήματος, και στη γέννηση της επιστημονικής φαντασίας ως διακριτό είδος. Ο ρομαντισμός της Shelley είναι εμφανής ήδη από τον πρωταρχικό χαρακτηρισμό του επιστήμονα ως “Σύγχρονο Προμηθέα” στον υπότιτλο του μυθιστορήματος, ο οποίος απηχεί με τραγικό τρόπο την φιγούρα του μυθικού Προμηθέα που έκλεψε την φωτιά από τον Δία για να την δώσει στους ανθρώπους. Για την Shelley, ο Προμηθέας είναι μια διαβολική φιγούρα κι όχι ένας σωτήρας, αφού κατά την ρομαντική αντίληψη η τεχνολογία είναι η πηγή των κακών, δηλαδή της κυριαρχίας πάνω στον άνθρωπο και την φύση.
Ταυτόχρονα, ο γοτθικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος οδηγεί σε μια αντιστροφή των όρων τέρας και άνθρωπος, με το ευγενές πλάσμα που ο επιστήμονας περιφρονεί και ταπεινώνει να ευθύνεται τελικά για την (δίκαιη) τιμωρία του. Περισσότερο ακόμα από μια ρομαντική αντι-επιστημονική/αντι-τεχνολογική αντίδραση, αυτή η γοτθική ιδέα της Shelley αποδείχθηκε εξαιρετικά επιδραστική για την λογοτεχνία και την μυθοπλασία του φανταστικού γενικότερα. Ο μύθος του Frankenstein και του Τέρατός του έγινε σύμβολο για όλα τα παρεξηγημένα, καταπιεσμένα, ταπεινωμένα και καταφρονεμένα πλάσματα που υποφέρουν μια διπλή υποτέλεια και αδικία: αφενός στα χέρια του σκληρού και άκαρδου δημιουργού τους (του πραγματικού τέρατος) κι αφετέρου από το βλέμμα της καχύποπτης μάζας που βλέπει το διαφορετικό και το αποκλίνον σαν τερατώδές, σαν κάτι που περνάει πέρα από την επικράτεια του ανθρώπινου και μπαίνει στην σφαίρα του παθολογικού. Μ’ αυτήν την έννοια, πέρα από πρωτοπόρο δείγμα της μυθοπλασίας του φανταστικού, η φιγούρα του Frankenstein είναι από τις πρώτες περιπτώσεις αυτού που θα λέγαμε με σύγχρονους όρους “αντι-ήρωας“, καθώς κινείται στον οριακό χώρο ανάμεσα στον πρωταγωνιστή και τον ανταγωνιστή της ιστορίας.
Φυσικά, θα ήταν πολύ δύσκολο για τον φρανκενσταϊνικο μύθο να μην ασκήσει την γοητεία του στην τέχνη του σινεμά ήδη από τα πρώτα της βήματα στο μεταίχμιο μεταξύ του 19ου και του 20ού αιώνα. Η πρώτη κινηματογραφική διασκευή του έργου της Shelley ήρθε μόλις το 1910 από το στούντιο του Thomas Edison κι έκτοτε έχουμε δει έναν ολόκληρο αιώνα πολλών δεκάδων άμεσων adaptations και άλλων τόσων που εμπνεύστηκαν από το μυθιστόρημα χωρίς να αναφέρονται ευθέως σε αυτό. Η είσοδος του Τέρατος στο πάνθεον των κινηματογραφικών Τεράτων βέβαια έγινε το 1931 με το κλασικό Frankenstein της Universal. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο James Whale και ο Boris Karloff ξανασυναντήθηκαν στους ρόλους του σκηνοθέτη και του πλάσματος στο εξίσου (ή και περισσότερο) αριστουργηματικό Bride of Frankenstein (και πιο κοντά στο Poor Things άλλωστε καθώς έχει δεχτεί πλήθος φεμινιστικών και queer αναγνώσεων μέσα στα χρόνια). Αξίζει επίσης βεβαίως να επισημάνουμε το κλασικό Hammer διαμάντι The Curse of Frankenstein με το αθάνατο ντουέτο Peter Cushing/Christopher Lee, όπως και το comedy horror (και ύπουλα συγκινητικό βέβαια) Young Frankenstein του Mel Brooks. Κι αν πηγαίναμε σε ακόμα πιο ελεύθερες διασκευές, θα προσθέταμε το υποτιμημένο φουτουριστικό Frankenstein Unbound του Roger Corman, το cult έπος Frankenhooker του Frank Henenlotter και το avant-trash Flesh for Frankenstein του Paul Morissey.
Εδώ βέβαια, στην λίστα που ακολουθεί, θα μας απασχολήσουν περισσότερο οι ταινίες δεν αποτελούν ούτε πιο “σφιχτά” ούτε πιο “χαλαρά” adaptations του Frankenstein της Shelley. Θα ασχοληθούμε με ταινίες που εμπνέονται από το μύθο ή βρίσκονται σε διάλογο με τον μύθο, όπως και το Poor Things άλλωστε. Αυτές είναι λοιπόν οι 10 καλύτερες φρανκενσταϊνικές ταινίες χωρίς Frankenstein, απολαύστε ψύχραιμα και υπεύθυνα.
Πιο τρομακτικό απ’ όλες τις horror ταινίες Frankenstein μαζί, το αριστούργημα του George Franju για τον πλαστικό χειρούργο που κάνει μεταμόσχευση προσώπου στην κόρη παραμένει όχι απλά μια καλή φρανκενσταϊνική ταινία αλλά μια από τις καλύτερες ταινίες τρόμου όλων των εποχών.
Μιλώντας για αριστουργήματα, εδώ έχουμε μια δια-κειμενική περίπτωση ταινίας που βρίσκεται σε διάλογο με τον OG Frankenstein του James Whale, με τον μετρ Victor Erice να συνδυάζει φανταστικά το φανταστικό και το ποιητικό με τον ιστορικο-πολιτικό ρεαλισμό.
Ο daddy David Cronenberg κάνει τα body horror μαγικά του και δημιουργεί μια εκδοχή του προμηθεϊκού-φρανκενσταϊνικού μύθου όπου επιστήμονας και τέρας όχι μόνο αλληλοδιαπλέκονται αλλά ταυτίζονται ήδη από την αρχή στο σώμα και το πνεύμα του Jeff Goldblum.
Σε μια ποπ-καλτ αντικαπιταλιστική μεταστροφή του Frankenstein, ο Paul Verhoeven δημιούργησε ένα cyberpunk διαμάντι με το αναγεννημένο πτώμα του ήρωα-τέρατος να τοποθετείται σε ένα δυστοπικό μέλλον διαρκούς επιτήρησης και άγριας εκμετάλλευσης.
Εντάξει, εδώ είναι σα να κλέβουμε παγκάρι, αφού η εμμονή του Tim Burton με τον Frankenstein ειδικά και το γοτθικό γενικότερα είναι γνωστή και τεκμηριωμένη, αλλά προφανώς δεν θα μπορούσαμε να αφήσουμε αυτήν την ταινία εκτός λίστας.
Περισσότερο μια επανερμηνεία του Eyes Without a Face παρά μια ευθέως φρανκενσταϊνική παραπομπή, το The Skin I Live In αποδείχτηκε ένα πετυχημένο πείραμα για τον Pedro Almodovar που αποφάσισε να παίξει για πρώτη φορά με τα genres του τρόμου και του μυστηρίου.
Σε παρόμοιο “κλινικό” κλίμα και πιο sci-fi μονοπάτια, το Ex Machina του Alex Garland, παρότι στα χαρτιά δεν συνδέεται καθόλου με την Shelley, αποτέλεσε μια εντελώς “ορθόδοξη” φρανκενσταϊνική ταινία από την σκοπιά του τέρατος και της δίκαιης εκδίκησής του.
