Το 2023 ήταν μια καλή χρονιά. Και το λέω αυτό γιατί πέρσι τέτοια εποχή έγραφα πως το 2022 ήταν, τουναντίον, μέτριο. Αυτά είναι, βεβαίως, συμβάσεις. Πώς προκύπτει ότι μια χρονιά είναι καλή και μια άλλη όχι; Πώς καταλήγει μια καλή ταινία να βγαίνει στην από εδώ πλευρά μιας 1ης Ιανουαρίου και μια κακή ταινία στην από ‘κεί; Πώς μπορεί κάτι τόσο ρευστό όσο η κατανομή των κινηματογραφικών κυκλοφοριών μέσα στον χρόνο να οδηγεί σε τόσο στατικές αποφάνσεις όπως ο χωρισμός των ετών σε “καλά” και “κακά”; Η αλήθεια είναι πως, πράγματι, δεδομένου ότι η κινηματογραφική σούμα μιας χρονιάς είναι ένα συνδυασμένο αποτέλεσμα τυχαιότητας και προγραμματισμού, δεν είναι ιδιαίτερα σοφό να χωρίζουμε, να κρίνουμε και να αξιολογούμε με τέτοιο τρόπο τα έτη. Γιατί το κάνουμε; Μα, είπαμε, γιατί είναι μια σύμβαση. Και, κυρίως, είναι μια σύμβαση (κι ένα μαρκετίστικο κόλπο) της δημόσιας σφαίρας και της δημοσιογραφικής κουλτούρας γύρω από το σινεμά. Το ημερολογιακό έτος τελειώνει, άρα και το κινηματογραφικό έτος οφείλει να απολογιστεί, άσχετα αν μιλάμε για δύο εντελώς διαφορετικές χρονικότητες: η τέχνη δε μπορεί να ζυγιστεί σε τρίμηνα και εξάμηνα σα να είναι σχολικός έλεγχος ή οικονομική αναφορά. Κι όμως, το κάνουμε, εν μέρει γιατί είμαστε εθισμένοι στις λίστες.
Τα διευκρινίζω όλα αυτά γιατί αποτελούν συνήθως τις σιωπηλές προϋποθέσεις πίσω από την αξιολογική κρίση, ταξινόμηση και κατάταξη των ετήσιων top-10 λιστών. Κυρίως όμως τα διευκρινίζω για να μπορεί να τεθεί καθαρά το ερώτημα: αρκεί μια χρονιά να έχουμε πολλές καλές ταινίες για να θεωρήσουμε ότι το σινεμά πάει καλά; Εδώ το πράγμα περιπλέκεται λίγο. Σίγουρα μπορούμε και πρέπει να χαιρόμαστε που βγαίνουν καλές ταινίες, γιατί αυτό σημαίνει πως υπάρχουν ακόμα ισχυρές δημιουργικές δυνάμεις εν δράσει, οι οποίες καταφέρνουν να αποκρυσταλλωθούν σε ολοκληρωμένα κινηματογραφικά έργα, τα οποία, με τη σειρά τους, καταφέρνουν να συναντηθούν και να επικοινωνήσουν με το κοινό. Από εκεί, βέβαια, υπάρχει μια απόσταση μέχρι το να αποφανθούμε για το πού πάει το σινεμά γενικά. Και αυτή η απόσταση ισοδυναμεί με μια αφαίρεση: δηλαδή με την ικανότητά μας να δούμε την ιστορική κατάσταση του σινεμά σαν κάτι περισσότερο από το άθροισμα ή το ισοζύγιο καλών/κακών ταινιών, να αναζητήσουμε μια βαθύτερη λογική, μια τάση ή μια κατεύθυνση, που να δείχνει πώς διαφέρει η εποχή μας από προηγούμενες και προς τα πού κατευθύνεται στο μέλλον (ποια είναι τα σύγχρονα εκφραστικά μέσα, τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά, τα καλλιτεχνικά ρεύματα, οι κυρίαρχες ιδέες, οι υφέρπουσες ιδεολογίες κλπ).
Όπως έχουμε γράψει κι άλλες φορές, το σινεμά περνάει μια τριπλή κρίση ως καλλιτεχνική γλώσσα, ως πολιτιστική βιομηχανία και ως κοινωνική εμπειρία. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν συνεχίζουν να βγαίνουν ταινιάρες, όπως το γεγονός ότι γενικά ζούμε σε μια εποχή κλιματικής αλλαγής με άνοδο των θερμοκρασιών δεν σημαίνει ότι τον χειμώνα δεν συνεχίζει να κάνει κρύο και να χιονίζει. Φέτος, λοιπόν, ήταν μια πολύ πυκνή χρονιά, με αρκετές σημαντικές πτυχές αυτής της τριπλής κρίσης να γίνονται άμεσα αισθητές σε διάφορα επίπεδα του κινηματογραφικού οικοσυστήματος. Στο βιομηχανικό μέτωπο, ας πούμε, το 2023 χαρακτηρίστηκε από μια αντιφατική δυναμική. Από τη μία, το πολιτισμικό-διαφημιστικό φαινόμενο του Barbenheimer άνοιξε νέους δρόμους για την προώθηση και την κερδοφορία των κινηματογραφικών προϊόντων μέσα από την άνευ προηγούμενου εμπορική αξιοποίηση της ψηφιακής δημόσιας σφαίρας και του πολιτισμικού πνεύματος της εποχής, με αποτέλεσμα οι δύο ταινίες μαζί να βάλουν στα ταμεία των στούντιό τους σχεδόν 2,4 δις δολάρια. Την ίδια στιγμή, η χολιγουντιανή βιομηχανία εξερράγη εσωτερικά, με τις εσωτερικές της παραγωγικές αντιφάσεις να εκρύγνηνται και να εκβάλλουν σε μια ιστορική διπλή απεργία διαρκείας σεναριογράφων και ηθοποιών, η οποία οδήγησε την κινηματογραφική παραγωγή σε πάγωμα: γυρίσματα ακυρώνονταν, πρεμιέρες πραγματοποιούνταν χωρίς λαμπερούς stars, ημερομηνίες κυκλοφορίας αναβάλλονταν μέχρι το 2024.
Από την άλλη, το δικό μας, εγχώριο κινηματογραφικό 2024 χαρακτηρίστηκε από μια υλική αποτύπωση της κρίσης του σινεμά ως κοινωνικής, συλλογικής, μητροπολιτικής εμπειρίας: το επαπειλούμενο κλείσιμο κινηματογραφικών αιθουσών στο κέντρο της Αθήνας. Στο φόντο βρίσκεται η μακρά διαδικασία υποτίμησης του ελληνικού κινηματογραφικού κυκλώματος προβολής/διανομής, από τα χρόνια της κρίσης και της λιτότητας μέχρι την επιτάχυνση του covid και την έκρηξη των πλατφορμών που, συνδυαστικά, σταδιακά απομάκρυναν κόσμο από τις αίθουσες, καθιστώντας έτσι την βιωσιμότητά τους όλο και πιο επισφαλή. Αν σε αυτό συμπεριλάβουμε την χρόνια απουσία κρατικής κινηματογραφικής πολιτικής και υποστήριξης του σινεμά ως πολιτισμικού αγαθού, αλλά και την τάση για μετατροπή του αθηναϊκού κέντρου σε εξευγενισμένο επενδυτικό/τουριστικό πάρκο, τότε εύκολα καταλαβαίνουμε ότι η απειλή που γνώρισαν σινεμά όπως το Ιντεάλ, το Άστορ και το Αελλώ δεν ήταν συγκυριακή αλλά πήγαζε από βαθιές αιτίες που συντείνουν στην συνολική υποτίμηση της συλλογικής κινηματογραφικής εμπειρίας. Δυστυχώς, η χρονιά κλείνει με τον αποχαιρετισμό του Ιντεάλ, το οποίο σταματάει την λειτουργία του στην εκπνοή του 2023. Στο μέλλον, πρόκειται να λειτουργήσει σαν ξενοδοχείο. Δεν έχουμε να προσθέσουμε κάτι περισσότερο.
Βέβαια, η ανάκαμψη του σινεμά ως βιομηχανία και η ανατίμηση της κινηματογραφικής εμπειρίας σχετίζονται βαθύτατα με την κατάσταση της καλλιτεχνικής γλώσσας του σινεμά. Υπάρχει ακόμα άραγε αληθινή πίστη στην δυνατότητα του μέσου να σχετίζεται δημιουργικά και αποφασιστικά με τον εαυτό του και με την εποχή του σε μεγάλη και μαζική κλίμακα; Είναι δύσκολο να απαντηθεί λακωνικά αυτό το ερώτημα, αλλά η ανανέωση της πίστης στην μεταμορφωτική δύναμη της κινηματογραφικής εικόνας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να αποφανθούμε “προς τα πού πάνε τα πράγματα”. Σίγουρα, πάντως, χρειάζονται μεγάλες ταινίες. Όχι απαραίτητα “μεγάλες” με την παραδοσιακρατική έννοια του κλασικού κινηματογραφικού κανόνα για το τι θεωρείται Καλό Σινεμά™, αλλά μεγάλες με την έννοια του ανοίγματος ενός νέου δρόμου – ακόμα κι αν είναι δύσβατος, σκοτεινός ή ριψοκίνδυνος. Θα πω ότι το 2023 ήταν μια χρονιά στην οποία συναντηθήκαμε συχνότερα με τέτοιες καινοτόμες, ή τουλάχιστον forward-looking, πλευρές της κινηματογραφικής δημιουργίας σε σχέση με πέρσι. Και υπήρξαν φετινές ταινίες τέτοιου είδους, δηλαδή περιπετειώδεις και φιλόδοξες, τις οποίες θα δούμε το 2024 στην Ελλάδα, οπότε προς το παρόν τις αφήνουμε εκτός λίστας. Τέτοιες ταινίες είναι το Poor Things του Γιώργου Λάνθιμου (φυσικά), το Evil Does Not Exist του Ryusuke Hamaguchi, το Do Not Expect Too Much from the End of the World του Radu Jude, το Chimera της Alice Rohrwacher και το The Boy and the Heron του Hayao Miyazaki, μεταξύ άλλων.
Πριν προχωρήσουμε λοιπόν στο καθιερωμένο top-10, επιτρέψτε μας μερικά εξίσου καθιερωμένα honorable mentions. Πρώτον, στο πεδίο των χολιγουντιανών υπερ-παραγωγών εκτίμησα ιδιαιτέρως το Spider-Man: Across the Spider-Verse, το John Wick: Chapter 4 και (πολύ περισσότερο απ’ ό,τι περίμενα) το Oppenheimer του Christopher Nolan. Από μικρότερης κλίμακας αμερικάνικες παραγωγές μου άρεσαν πολύ το May December του Todd Haynes και το Gasoline Rainbow των Bill & Turner Ross, ενώ στο ευρωπαϊκό μέτωπο ξεχώρισα το Afire του Christian Petzold, το Passages του Ira Sachs και το Flux Gourmet του Peter Strickland. Τέλος, αξίζει να δώσω τα εύσημα σε δύο υπέροχα ντοκιμαντέρ: το All the Beauty and the Bloodshed της Laura Poitras για την Nan Goldin και το The Pigeon Tunnel του Errol Morris για τον John le Carre. Και έτσι, χωρίς άλλη καθυστέρηση, προχωράμε στις 10 καλύτερες ταινίες του 2023, ψύχραιμα και υποκειμενικά πάντα.
Η συνεργασία της Kelly Reichardt με την Michelle Williams είναι εγγύηση, και μετά τα πανέμορφα Wendy and Lucy, Meek’s Cutoff και Certain Women, έφτασε φέτος το Showing Up. Πιστό στο μινιμαλιστικό, τρυφερό και υπομονετικό στυλ της σκηνοθέτριας, μιλάμε για ένα βαθύ φιλμ που δυστυχώς έλλειψε από τα ελληνικά σινεμά.
Εδώ είχαμε το ντεμπούτο του Sean Price Williams, και περιμέναμε πολλά καθώς πρόκειται για τον διευθυντή φωτογραφίας των αδερφών Safdie και του Alex Ross Perry. Και πράγματι, το αποτέλεσμα ήταν ένα υπέροχο πυρετώδες δείγμα ανεξάρτητου αμερικάνικου σινεμά, μια Αλίκη στην Χώρα των Θαυμάτων στην εποχή των culture wars.
Είναι πάντα καταπραϋντικό, με την βαθύτερη ανακουφιστική σημασία, το να βλέπεις μια νέα ταινία του Aki Kaurismaki στο σινεμά. Ο άνθρωπος είναι πολιτισμικός θησαυρός και, προφανώς, δεν απογοήτευσε ούτε με το Fallen Leaves. Πρόκειται για ανθρωπιστικό προλεταριακό σινεμά, σίγουρα, αλλά με μια διαβρωτική ειρωνεία ευτυχώς πανταχού παρούσα.
Περισσότερο conceptual πείραμα παρά αφηγηματική απόπειρα (ψυχολογικής ή ιστορικο-πολιτικής) αναμέτρησης με το Ολοκαύτωμα, το The Zone of Interest επιβεβαιώνει την θέση του Jonathan Glazer ως έναν συναρπαστικό (και πραγματικό) διανοούμενο της εικόνας, άσχετα με το αν σε κερδίζουν ή όχι οι ταινίες του. Δύσκολο να το απολαύσεις, αλλά αξίζει να αφεθείς σε αυτό, και κυρίως να στοχαστείς πάνω του.
Χμ, ναι. Δεν ξέρω τι ακριβώς να πω εδώ, και δε με βοηθάει το γεγονός ότι δεν ξέρουμε καν αν θα δούμε ποτέ σε κινηματογραφική αίθουσα την νέα “ταινία” του Harmony Korine. Μπορώ όμως να πω ότι το Aggro Dr1ft, αυτό το υπνωτικό και ψυχεδελικό deep-web infra-red υβρίδιο ανάμεσα σε σινεμά, video art και video game είναι από τα πιο συναρπαστικά και ενδιαφέροντα πράγματα που έχω δει τελευταία σε οθόνη.
Νιώθω πως αδικήθηκε βαθιά αυτή η ταινία. Όχι πως δεν άρεσε καθόλου, αλλά έχω την αίσθηση πως δεν εκτιμήθηκε η έκταση αλλά και η λεπτότητα της φιλοδοξίας του David Fincher. To The Killer μοιάζει εντελώς απλό και by the book, αλλά κρύβει μια βαθιά σατιρική και αποδομητική ματιά πάνω όχι μόνο στο genre των crime/thriller ταινιών εκδίκησης αλλά και στην ίδια την αρχετυπική φιγούρα του αντι-ήρωα. Θα χρειαστεί παραπάνω ανάλυση, οπότε επιφυλάσσομαι.
Οκ, αυτό ήταν πραγματικό σοκ. Δεν ξέρω, βασικά δεν περίμενα να είναι τόσο σύνθετη και να με αγγίξει τόσο έντονα η ταινία της Justine Triet που φέτος πήρε τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες. Αυτό που ξεκίνησε σαν ένα συμβατικό οικογενειακό δράμα εξελίχθηκε σε ένα δικαστικό thriller που αποκάλυψε τις πολύπλοκες και κρυμμένες δυναμικές των σύγχρονων έμφυλων σχέσεων και εξουσιών με τρόπο εξαιρετικά διαπεραστικό. Μπράβο. Όχι, μπράβο.
Νιώθω ότι πέρασε τόσος καιρός από την κυκλοφορία της νέας ταινίας του Martin McDonagh στις αρχές της χρονιάς που μου φαίνεται λες και ήταν πρόπερσι. Κι όμως, η επίγευση του The Banshees of Inisherin, πικρή με τον πιο ευχάριστα σαρδόνια και ειρωνικό τρόπο, όπως κι η ίδια η ταινία άλλωστε, παραμένει μαζί μου όλο αυτό το διάστημα. Λατρεύω τις ταινίες εμφυλίου πολέμου και τις ταινίες φιλίας, κι αυτή είναι η καλύτερη ταινία εμφυλίου πολέμου μεταξύ φίλων.
Κάποια πράγματα, ευτυχώς, δεν αλλάζουν. Εν έτει 2023, πάνω από μισό αιώνα μετά το κινηματογραφικό του ντεμπούτο, ο Martin Scorsese συνεχίζει να βρίσκεται στην πρωτοπορία του αμερικάνικου σινεμά και κάθε νέα ταινία του αποτελεί, δικαιώς, μείζον κινηματογραφικό συμβάν. Είμαι από αυτούς που θεωρούν πως το Killers of the Flower Moon είναι η καλύτερη ταινία που έχει γυρίσει εδώ και 30 χρόνια, αλλά θα χρειαστεί να γράψω περισσότερα για να το υποστηρίξω.
Είναι ταραγμένη η σχέση μου με τον Wes Anderson και το σινεμά του. Για χρόνια, απολάμβανα να τον αντιπαθώ και να τον ψέγω ως επιφανειακό στυλίστα. Δεν ξέρω αν άλλαξε περισσότερο αυτός ή εγώ, αλλά με τα χρόνια νιώθω όλο και περισσότερο πως οι κινηματογραφικές κατασκευές του γίνονται όλο και πιο περίπλοκες, συναρπαστικές και πολυεπίπεδες. Εκτιμώ πολύ την κατεύθυνση που δείχνει να έχει πάρει από το The Grand Budapest Hotel κι έπειτα, ενώ φέτος ένιωσα πως έφτασε στο peak της μέχρι τώρα πορείας του με δύο φανταστικές ταινίες: το μικρού μήκους The Wonderful Story of Henry Sugar και το Asteroid City. Αν το τίμημα για τέτοιου είδους σινεμά, φιλόδοξο και πειραματικό με το βλέμμα στις μάζες, είναι η αποστασιοποίηση και η αντι-ανθρωπινότητα, ας είναι. Εδώ έχουμε έναν δημιουργό στο απόγειό του. Ας το χαρούμε.
