Συνήθως, τα αφιερώματα των φεστιβάλ σε μεμονωμένους δημιουργούς έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Πράγματι, τις περισσότερες φορές πρόκειται για σημαντικούς σκηνοθέτες που, άσχετα από την προσωπική μας προτίμηση, έχουν ένα συχνά εκτενές και πολύπλοκο έργο που περιμένει να εξερευνηθεί, να ανακαλυφθεί, να επανεκτιμηθεί. Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό, βέβαια, είναι ότι σχεδόν πάντα πρόκειται για άνδρες. Κάτι τέτοιο μπορεί να μοιάζει εντελώς ταυτολογικό, μιας κι είναι πράγματι αυτονόητο πως υπάρχουν πολλοί περισσότεροι άνδρες σκηνοθέτες απ’ ό,τι γυναίκες σκηνοθέτριες (γιατί πατριαρχία αφού), αλλά δεν είναι μόνο η ποσόστωση το ζήτημα. Είναι και το ύφος, το στυλ, η προσέγγιση. Ως γνωστόν, συχνότατα η ανασκόπηση του έργου ενός μείζονος σκηνοθέτη συνοδεύεται κι από την μυθολογία, την φιλοδοξία και την ευλάβεια που συνήθως συνοδεύει τον λόγο γύρω από τον «μεγάλο άνδρα δημιουργό» (sic). Υπάρχει σχεδόν εκ των προτέρων η αίσθηση του μεγαλεπήβολου, ακόμα κι αν το ίδιο το έργο δεν την δικαιολογεί. Ο κόσμος είναι άδικος και άνισος, δυστυχώς, αλλά μερικές φορές συμβαίνει και κάτι διαφορετικό. Κάτι διαφορετικό, λοιπόν, είναι το αφιέρωμα του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης στην Joanna Hogg.

Η ίδια η Joanna Hogg είναι μια συναρπαστική περίπτωση δημιουργού. Το έργο της, στα χαρτιά, είναι μικρό. Βρίσκεται στον κινηματογραφικό χώρο της Μεγάλης Βρετανίας από τα τέλη των 70s, αλλά έφτιαξε την πρώτη της ταινία το 2007. Συνολικά, έχει φτιάξει μόλις 4 ταινίες, η τελευταία εκ των οποίων, το The Souvenir, της έδωσε επιτέλους την μεγάλη ορατότητα που της αξίζει στην δημόσια κινηματογραφική σφαίρα της Αμερικής και της Ευρώπης. Πήρε ένα μεγάλο βραβείο στο Sundance, έγινε μια από τις αγαπημένες μας ταινίες στο Βερολίνο και τώρα ήρθε στην Θεσσαλονίκη για μια πανελλήνια πρεμιέρα πριν φτάσει στις ντόπιες κινηματογραφικές αίθουσες. Όπως γράφαμε πριν από μερικούς μήνες που την πρωτοείδαμε: «Με παραγωγό τον Martin Scorsese, πρωταγωνίστρια την Honor Swinton Byrne (κόρη της πάντα τρομερής Tilda Swinton που επίσης παίζει στην ταινία), soundtrack για σεμινάριο ποιοτικής 80ίλας κι ένα σενάριο σκληρού κοινωνικού ρεαλισμού και συναισθηματικού πόνου, το The Souvenir δικαίωσε στο φουλ όλο το hype που είχε από το φετινό Sundance».

Η Hogg, λοιπόν, έχει ένα έργο φαινομενικά μικρό, διακριτικό, χαμηλόφωνο και πολύ προσωπικό. Μ’ αυτήν την έννοια, ένα τέτοιο αφιέρωμα μοιάζει με ευπρόσδεκτη απόκλιση από την κυρίαρχη νόρμα – όπως και το ίδιο το σινεμά της Hogg, όπως και το ίδιο το σινεμά που θέλει να προτείνει ένα διακριτό, αυτοτελές, αυτόνομο γυναικείο βλέμμα. Το The Souvenir αφηγείται με ημι-αυτοβιογραφικό τρόπο την εμπειρία της ίδιας της δημιουργού στην σχολή κινηματογράφου, την επιθυμία της να γίνει σκηνοθέτρια και την σχέση της με τους (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μεγαλύτερους άνδρες, φτιάχνοντας έτσι έναν προσωπικό χώρο και χρόνο εξομολόγησης και αναστοχασμού που ταυτόχρονα προτείνει μια διαφορετική ματιά πάνω σε μια κλασική κινηματογραφική κοινοτοπία: στην τάση των σκηνοθετών να φτιάχνουν ταινίες για το πώς φτιάχνουν ταινίες. Ξανά, και ξανά, και ξανά. Για να καταλάβουμε, όμως, πόσο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η Hogg έφτιαξε μια τέτοια ταινία κι έλαβε τόσο μεγάλη αναγνώριση, θα πρέπει να γυρίσουμε λίγο πιο πίσω.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, η Hogg ήταν μια από τις ελάχιστες νεαρές σκηνοθέτριες στη Μεγάλη Βρετανία. Ξεπηδώντας μέσα από το ανεξάρτητο κι underground σινεμά των βρετανικών 80s, μια μεγάλη κοιτίδα πειραματισμού και ριζοσπαστικότητας (από τις πιο ρεαλιστικές μέχρι τις πιο queer εκδοχές του), η Hogg βρέθηκε δίπλα σε δύο εξαιρετικά σημαντικές φιγούρες εκείνης της εποχής. Από τη μία, ήταν ο Derek Jarman, ο πρώτος μέντοράς της, ο μεγάλος δημιουργός και ακτιβιστής του αγγλικού queer cinema. Από την άλλη, ήταν η Tilda Swinton, η σπουδαία ηθοποιός με την εξωγήινη φιγούρα που έγινε φίλη και συνοδοιπόρος της Hogg από την πρώτη της σπουδαστική μικρού μήκους ταινία μέχρι σήμερα. Προερχόμενη από ένα σινεμά πιο κοντά στην αντικουλτούρα, η Hogg πέρασε όλα τα 90s δουλεύοντας στην βρετανική τηλεόραση, σε ένα περιβάλλον σίγουρα πιο οριοθετημένο απ’ όσο επιθυμούσε η ίδια. Το σινεμά που ήθελε να κάνει δεν χωρούσε καν στην σχολή κινηματογράφου, θα χωρούσε στην τηλεόραση; Μιλώντας για την πρώτη της ταινία το 2007, το Unrelated, είπε πως ήθελε να κάνει όλα όσα της έλεγαν να μην κάνει στην τηλεόραση. Προχτές, στην συνέντευξη τύπου στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, διάλεξε μια διαφορετική διατύπωση για να εκφράσει το ίδιο περιεχόμενο: «Πολεμούσα ένα σύστημα που δεν με άφηνε να κάνω εκείνα που ήθελα».

Έτσι, φτάνουμε στο The Souvenir. Η ταινία ανακατασκευάζει τα 80s με έναν τρόπο εντελώς προσωπικό και καθόλου κοινωνιολογίστικο, εστιάζοντας στην αυτοβιογραφία και τον αυτοστοχασμό χωρίς να υποτιμάει το context, το αντικειμενικό ιστορικό συγκείμενο μέσα στο οποίο ξεδιπλώνεται η μικρή ιστορία που αφηγείται. Όσο μικρό μοιάζει το έργο της σε έκταση, άλλο τόσο μεγάλο είναι σε βάθος. Είναι μια σκηνοθέτρια που ξέρει πολύ καλά τι θέλει να κάνει και πώς να το κάνει σε επίπεδο γραφής, εικόνας, ήχου και συναισθήματος. Το The Souvenir είναι μια απ’ αυτές τις ταινίες που προτείνουν ένα προσωπικό σινεμά τρυφερό και σκληρό μαζί, όπως πρέπει πάντα δηλαδή να είναι κανείς απέναντι στον εαυτό του. Στο τέλος, η αίσθηση που αποκομίζεις είναι αυτή του αναστοχασμού χωρίς αυτομαστίγωμα, της ενδυνάμωσης χωρίς αυτοδικαιολόγηση. Είναι μια προσέγγιση στο γυναικείο γράψιμο και την αφήγηση που έχει την δική της βρετανική ιδιαιτερότητα. Αν της έδωσε μια παγκόσμια ορατότητα το τελευταίο διάστημα η Phoebe Waller-Bridge με σειρές σαν το Fleabag, το Crashing και το Killing Eve, τότε χρωστάει πολλά σε γυναίκες της τηλεόρασης και του σινεμά σαν την Sally Potter, την Andrea Arnold, την Julia Davis, την Jessica Hynes, την Lynne Ramsay και την Joanna Hogg.

Πίσω στον Φεβρουάριο, στο τέλος της προβολής του The Souvenir, μετά τα credits, εμφανίστηκε ένα logo που έλεγε The Souvenir Part II. Αρχικά, βλέποντάς το, υπέθεσα πως πρόκειται για σπάσιμο πλάκας. Πετυχημένης πλάκας, αν μη τι άλλο, αφού η τάση του σύγχρονου mainstream σινεμά να φτιάχνει sequels για τα πάντα είναι όντως άξια σάτιρας. Διαβάζοντας έπειτα για την ταινία, συνειδητοποίησα πως δεν ήταν πλάκα. Όντως έρχεται ένα sequel που λέγεται The Souvenir Part II. Στην παραγωγή βρίσκεται ξανά το πολύ ενδιαφέρον τρίο του BBC, της A24 και του Martin Scorsese. Τα γυρίσματα πραγματοποιήθηκαν μέσα στο καλοκαίρι κι η ταινία αναμένεται στις αίθουσες μέσα στο 2020. Από τη μία πλευρά, είναι περίεργο. Από την άλλη, δεν είναι επίσης περίεργο για μια γυναίκα να κάνει το μεγάλο μπαμ στα 60 της χρόνια; Στο σινεμά, όπως και στην ζωή, τα περίεργα πράγματα είναι τα καλύτερα.