Κανένας σκηνοθέτης δεν είναι πιο σημαντικός για μένα από τον Werner Herzog. Ακριβώς, στ’ αρχ- εεε, εννοώ, πολύ ενδιαφέρον, προχωράμε. Αν υπάρχουν για μένα 2-3 σημαντικές στιγμές που διαμόρφωσαν το πώς σκέφτομαι και αισθάνομαι το σινεμά, μία από αυτές ήταν όταν είδα για πρώτη φορά το Aguirre σε μεγάλη οθόνη στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης του 2009. Ήταν απ’ τις λίγες φορές που ένιωσα αληθινό δέος μέσα στην κινηματογραφική αίθουσα. Όχι συμβατική ανατριχίλα ή συγκίνηση. Κάτι βαθύτερο, ένας διαφορετικός τύπος δέους, σχεδόν αρχαϊκός. Μια αίσθηση υπερβατική, ένας τρόμος του κενού και του γεμίσματος ταυτόχρονα, μια περικύκλωση των σκέψεων και των αισθήσεων από κάθε στοιχείο επί της γιγάντιας οθόνης και εντός της σκοτεινής αίθουσας. Ένα δέος, εν τέλει, που είναι μοναδικό – που δεν μπορεί να παραχθεί πουθενά αλλού πέρα από την συνθήκη του κινηματογράφου, και συγκεκριμένα του κινηματογράφου που δεν προσπαθεί να γίνει καλύτερος ή χειρότερος από την πραγματικότητα αλλά, αντίθετα, να ξεπεράσει την πραγματικότητα σκάβοντας μέχρι την καρδιά της.

Με τα χρόνια είδα όλες τις ταινίες του και διάβασα αρκετά από τα γραπτά του, από τα παράξενα μικρού μήκους φιλμ των 60s μέχρι την καταγραφή του ταξιδιού του με τα πόδια απ’ το Μόναχο μέχρι το Παρίσι επειδή πίστευε πως, αν τα κατάφερνε, τότε θα έμενε ζωντανή η φίλη και μέντοράς του, Lotte Eisner. Ανάμεσα σε όλα αυτά, υπάρχει μια φράση του που για μένα συνοψίζει τέλεια την φιλοσοφία του κινηματογράφου του Herzeg. Μιλώντας με αφορμή το Wrestlemania (…), είπε: δεν πρέπει να στρέφεις το βλέμμα μακριά. Αυτό, τίποτα άλλο, αυτό κάνει το σινεμά του. Κοιτάει ευθεία σε αυτό που προηγήθηκε και σε αυτό που έρχεται. Με πραότητα και με ακρότητα, ψάχνοντας συνεχώς την ομορφιά στην σκληρότητα και την σκληρότητα στην ομορφιά. Δεν μου αρέσει να μυθοποιώ δημιουργούς, ακόμα κι όταν έχουν από μόνοι τους τόσο cult διάσταση όσο ο Herzog (μιλάμε για τον άνθρωπο-meme που έχει παίξει στις ταινίες του Harmony Korine, το Rick and Morty και το νέο Star Wars, έτσι;), αλλά μερικές φορές δε μπορώ να κάνω αλλιώς. Όποτε θέλησα να χωθώ σε κάτι βαθύ και μεγάλο στο σινεμά, ο Herzog ήταν ο βυθομετρητής μου.

Ακόμα και για τα δεδομένα του Herzog, λοιπόν, η νέα του ταινία με τίτλο Family Romance LLC που κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες στις ελληνικές αίθουσες είναι κάτι, εχμ, παράξενο. Η ταινία αφηγείται την ιστορία ενός άνδρα με μια παράξενη δουλειά. Είναι ο ιδιοκτήτης μια επιχείρησης που παρέχει σε οικογένειες «αντικαταστάτες» των συγγενών τους που έχουν πεθάνει, εξαφανιστεί ή απλά δεν νοιάζονται πια. Ο ίδιος καλείται να υποδυθεί τον αγνοούμενο πατέρα ενός κοριτσιού, με το οποίο θα αρχίσει να αποκτάει μια σχέση που δοκιμάζει τις βεβαιότητές του. Κι όλα αυτά στην Ιαπωνία, με Ιάπωνες ηθοποιούς, στα ιαπωνικά. Ναι, η πλοκή της ταινία μοιάζει πολύ με τις Άλπεις του Γιώργου Λάνθιμου, ένα φιλμ που ο ίδιος ο Herzog λέει ότι δεν την γνωρίζει καν. Τον πιστεύουμε, δεδομένου ότι δεν μοιάζει με τον τύπο που θα προσπαθούσε να κρύψει τις επιρροές του. Στα χαρτιά, λοιπόν, αυτή η ταινία φαντάζει καταδικασμένη να μην λειτουργήσει. Είναι γυρισμένη από έναν 80χρονο Γερμανό που μένει στο Λος Άντζελες. Έχει πανομοιότυπη πλοκή με μια ταινία Έλληνα σκηνοθέτη από το 2011. Φλερτάρει επικίνδυνα με το να παραδοθεί σε μια σειρά από κουρασμένα στερεότυπα για τους Ιάπωνες, σε ένα εξωτισμό της Ανατολής ή σε έναν ηθικό πανικό για τη σύγχρονη κοινωνία και τα δεινά της. Κι όμως, γαμώτο, δουλεύει.

Σε ένα πρώτο επίπεδο, Family Romance LLC διαβάζεται ως μια επεξεργασία πάνω στον τρόπο που η ανθρώπινη επαφή και κοινωνικότητα μετατρέπονται σε εμπόρευμα, σε αντικείμενο, σε αναπαράσταση, σε ένα αντίγραφο χωρίς πρωτότυπο. Δεν έχεις αγάπη; Δεν έχεις εγγύτητα; Δεν πειράζει, μπορείς να την αγοράσεις – θα μοιάζει σχεδόν με αληθινή. Μήπως τι είναι αληθινό έτσι κι αλλιώς; Αφού το θέαμα της ανθρώπινης επικοινωνίας είναι πιο σημαντικό από την ίδια την επικοινωνία, τι πιο λογικό από το να πακεταριστεί με έναν θελκτικό τρόπο και σε μια λογική τιμή ώστε να χτίσεις την ταυτότητα που θέλεις γύρω από αυτό; Έχουν περάσει σχεδόν δύο αιώνες από τότε, αλλά τα λόγια του 26χρονου Καρλ Μαρξ δεν έχουν χάσει τίποτα από την αφοπλιστική και αιχμηρή απλότητά τους: «Το χρήμα είναι η αλλοτριωμένη ικανότητα της ανθρωπότητας. Αυτό που δε μπορώ να κάνω σαν άνθρωπος, το μπορώ με το χρήμα».

Λοιπόν, ας χαλαρώσουμε. Όχι, το Family Romance LLC δεν είναι ένα φιλμ μαχητικό, καταγγελτικό ή διδακτικό. Παρότι η οπτική του είναι σαφώς πολιτική με την έννοια της ριζικής διερώτησης πάνω στην ανθρώπινη εμπειρία, ο Herzog δεν υπογράφει κανενός είδους μανιφέστο. Η ταινία είναι ποιητική, λυρική, παράξενη, ανοίκεια, άβολη σε όλα της. Από το ιαπωνικό premise της ιστορίας μέχρι την κίνηση της κάμερας (με τον ίδιο τον σκηνοθέτη να εκτελεί χρέη διευθυντή φωτογραφίας), όλα μοιάζουν αμήχανα με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο – σαν ο πειραματικός χαρακτήρας της ταινίας να αφορά την κυριολεκτική υλικότητα ενός πειράματος: δοκιμάζεις κάτι κι ό,τι γίνει έγινε. Όπως πάντα, όμως, ο δημιουργός είναι τρυφερός και σκληρός μαζί. Αναδεικνύει την μπίζνα της ανθρώπινης επαφής, αλλά αναγνωρίζει επίσης ότι η ανθρώπινη κοινωνικότητα δεν χωράει πια στο κέλυφος των παλιών θεσμών. Δε μπορεί μέσα στην παραδοσιακή οικογένεια, ασφυκτιά. Υπάρχει μια αυθεντική επιθυμία για πραγματική επαφή που διαφεύγει των συμβατικών κοινωνικών σχέσεων. Αυτήν την επιθυμία επαφής την παίρνει η καπιταλιστική αγορά και την στρέφει εναντίον της: την κάνει κέρδος, την κάνει πράγμα. Αλλά η ταινία, όπως την διάβασα εγώ τουλάχιστον, αποπνέει την ανάγκη για ξεπέρασμα. Αναγνωρίζοντας πως η οικογένεια όπως την γνωρίζουμε είναι μια οριακά αδύνατη συνθήκη, ένας θεσμός σε κρίση που παράγει περισσότερη κρίση, βρίσκω πως η κινηματογραφική γλώσσα του Herzog αναγνωρίζει τα όρια και τις δυνατότητες της σύγχρονης πραγματικότητας. Ψάχνει το αυθεντικό άγγιγμα, την αυθεντική κατανόηση – παρόλο που αναγκαστικά γεννιέται μέσα σε συνθήκες αντίξοες και εχθρικές. Η νέα ανθρωπιά θα προσπαθεί πάντα να σπάσει κι αυτό το κέλυφος, και το επόμενο, και το επόμενο.

Είναι μια αισιόδοξη ταινία; Όχι ακριβώς. Ο Herzog άλλωστε έχει πάντα μια πικράδα που ξεχειλίζει, που ρέει από παντού. Δεν προτείνει απλοϊκά την ελεύθερη επιλογή της δικής μας οικογένειας. Εφιστά την προσοχή στο πόσο συμβατική είναι κάθε ανθρώπινη ταυτότητα και το πόσο φετιχιστική είναι η ίδια η ιδέα της επιλογής. Κάθε ταυτότητα δεν είναι παρά ένας κοινωνικός ρόλος που έχει υποστασιοποιηθεί, που έχει μετατραπεί σε ουσία, ενώ η ίδια η ανθρώπινη επικοινωνία όπως την ξέρουμε δεν είναι σε τελική ανάλυση παρά η απόλυτη σύμβαση, η απόλυτη ψευδαίσθηση. Τα συναισθήματα, όμως, γιατί μοιάζουν τόσο πραγματικά; Δεν είμαι σίγουρος αν αυτή η γραμμή σκέψης είναι κάτι που συμμερίζομαι, αλλά νιώθω ότι περιέχει μια σκληρότητα που την έχω ανάγκη προκειμένου να διατηρώ την αισιοδοξία μου στερεωμένη σε υλικές βάσεις. Αν προτείνει ένα είδος κατανόησης ο Herzog, λοιπόν, είναι μια κατανόηση μελαγχολική – σαν την κουκουβάγια, το πουλί της σοφίας που πετάει πάντα το σούρουπο και δεν φέρνει τη γνώση παρά μόνο εκ των υστέρων, όταν είναι πια αργά.

Έχει πάντως ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι η τεχνολογική και ψηφιακή μεσολάβηση είναι πανταχού παρούσα στην ταινία, χωρίς ποτέ να αναδεικνύεται σε κυρίαρχο στοιχείο. Μ’ αυτήν την έννοια, ο τίτλος που βάλαμε στο κείμενο είναι κάτι παραπάνω από clickbaiting. Μιλώντας για τα όρια μεταξύ μυθοπλασίας και τεκμηρίωσης στο Family Romance LLC, ο Herzog δηλώνει πως η ταινία αποτυπώνει μια πραγματικότητα. Κι αυτή η πραγματικότητα είναι η μνημειώδης μοναξιά που έρχεται κατά πάνω μας ταυτόχρονα με την όλο και μεγαλύτερο συνδεσιμότητα. Όπως και στο πρόσφατο ντοκιμαντέρ του, Lo and Behold, ο Herzog κατανοεί πως το διαδίκτυο, η δικτυακότητα γενικά, είναι κάτι παραπάνω από απλός συνδετικός ιστός μεταξύ των ανθρώπων. Είναι μέρος ενός νέου κόσμου που αποτελεί ταυτόχρονα συνέχεια και ρήξη του παλιού, ένας κόσμος γεμάτος δυνατότητες και κατάρες μαζί. Ναι, ο Herzog δεν στρέφει το βλέμμα μακριά από αυτό που έρχεται, γιατί ήδη η τεχνολογικά ενισχυμένη αλλοτρίωση που ζούμε είναι υπερβολικά σκληρή για να την αγνοήσεις. Έτσι, η μεταχείριση της ταινίας όντως βλέπει την σχέση μεταξύ τεχνολογίας και κοινωνικής ζωής με τρόπο που θυμίζει τις καλύτερες πλευρές του Black Mrror: ως μυθολογία και ως σχέση ταυτόχρονα. Και, προς τιμήν του, είναι μάλλον από τους λίγους σκηνοθέτες που προσπαθούν να εντάξουν θεματικά την σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία στο σινεμά τους ψάχνοντας έναν τρόπο διαπραγμάτευσης που να ξεφεύγει τόσο από την τεχνοφοβική καταδική και τον ηθικό πανικό όσο και από την θεοποίηση και τον καθαγιασμό της τεχνολογικής προόδου.

Έτσι, για να το κλείνουμε, ο Herzog κινείται ανάμεσα στις αντιθέσεις με την κάμερα στο χέρι και ψάχνει να βρει μια διαλεκτική ανάμεσα στο αληθινό και το ψεύτικο, χωρίς να χάνει από τα μάτια του την σκληρή πραγματικότητα πως στον σύγχρονο κόσμο το πρώτο δεν είναι παρά μόνο μια στιγμή του δεύτερου. Αυτή η σχέση αληθινού και ψεύτικου διαπερνάει όλη την ταινία, από την κυριολεκτική πλοκή και τον συναισθηματικό κόσμο των χαρακτήρων μέχρι το παράδοξο set design των σπιτιών και τους ανοίκειους ιαπωνικούς δρόμους. Η ταινία έχει βάθος, αλλά δεν το μοστράρει επιδεικτικά. Πρόκειται για έναν καλλιτέχνη-διανοούμενο με την καλή έννοια: δεν είναι ακαδημαϊκός, ευτυχώς, αλλά προσπαθεί να κάνει τις απαραίτητες και δύσκολες αφαιρέσεις ώστε να φτάσει στην ουσία των πραγμάτων. Το αποτέλεσμα μοιάζει με κάτι παράξενο. Ξέρω ‘γω, με ένα μυθοπλαστικό οπτικό δοκίμιο; Ίσως κάτι τέτοιο. Σίγουρα, πάντως, δεν θυμίζει ολοκληρωμένη ταινία με την παραδοσιακή έννοια. Για πολύ κόσμο αυτό είναι deal-breaker, το ξέρω. Οι άνθρωποι θέλουν να πάνε σινεμά, να δώσουν τα λεφτά που έβγαλαν με τον κόπο τους και να δουν μια ολοκληρωμένη ταινία με την παραδοσιακή έννοια. Καλά κάνουν. Το Family Romance LLC δεν είναι κάτι τέτοιο. Είναι κάτι που μοιάζει ελλειμματικό κι ελλειπτικό από την αρχή μέχρι το τέλος. Ανάμεσα στα ελλείμματα και τις ελλείψεις, όμως, πετιέται η απέραντη σκληρότητα της ανθρώπινης επαφής και η συγκινητική ομορφιά μιας ανθισμένης κερασιάς. Έτσι είναι ο Werner Herzog. Περπατάει πάνω σε ένα ξυράφι. Για την ακρίβεια, το να περπατάει πάνω σε ένα ξυράφι είναι η τέχνη του. Είναι η δουλειά του.