O Paul Schrader γεννήθηκε το 1946 στο Μίσιγκαν των ΗΠΑ και είδα πρώτη φορά κινηματογράφο στα 17 του χρόνια. Φανταστείτε το. Όχι ότι στα 17 σου χρόνια μπορείς να έχεις διαμορφώσει ουσιαστικά το κινηματογραφικό σου γούστο, αλλά φανταστείτε να μην γνωρίζεις καν την παράσταση του πώς μοιάζει μια κινηματογραφική αίθουσα, τι συμβαίνει εκεί μέσα, πώς συμπεριφέρονται οι άνθρωποι όταν βρίσκονται σε μια σκοτεινή σάλα μπροστά σε μια φωτεινή οθόνη. Τελικά, μια μέρα το έσκασε από το σπίτι, όπου μεγάλωνε με αυστηρές καλβινιστικές θρησκευτικές αρχές, και πήγε να δει το The Absent-Minded Professor – μια χαζομάρα, σύμφωνα με τον ίδιο. Το ουσιαστικό όμως εδώ, αν μας επιτρέπετε, είναι το εξής: για τον έφηβο Paul Schrader, που φεύγει κρυφά απ’ το σπίτι των σκληρών ηθικών και θρησκευτικών νόμων για να μπει στην άγνωστη σκοτεινή αίθουσα, το σινεμά ήταν απ’ την αρχή μια υπερβατική εμπειρία. Η ενοχή, η αυτοκαταστροφή, η θυσία, η βία, η λύτρωση – όλα αυτά, με το μεταφυσικό και ηθικό τους βάρος, βρίσκονται παντού μέσα στο έργο του Schrader καθώς αναπτύσσει την μητροπολιτική θεολογία του σε κινηματογραφική γλώσσα.

Ναι, η πιο γνωστή του στιγμή είναι το σενάριο του Ταξιτζή που σκηνοθέτησε ο Μάρτιν Σκορσέζε (όπως και οι μετέπειτα συνεργασίες τους, δηλαδή τα Raging Bull, The Last Temptation of Christ και Bringing Out the Dead), αλλά ο Schrader είναι ένας δημιουργός που έφτιαξε μια δική του κινηματογραφική γλώσσα σ’ όλα τα επίπεδα. Περνώντας στην θέση του σκηνοθέτη στα τέλη του ’70, δημιουργεί αριστουργήματα σαν τα Blue Collar και Mishima, σκληρές ταινίες σαν το Hardcore και το American Gigolo, ενώ αργότερα στα 90s λάμπει ξανά με κάποιες υπέροχες ταινίες σαν τα Light Sleeper, Affliction και Auto Focus. Βέβαια, πριν από την δουλειά του ως σεναριογράφος και ως σκηνοθέτης, ο Paul Schrader εργάστηκε πάνω στο σινεμά ως κριτικός – κι εν πολλοίς εκεί βρίσκονται τα κλειδιά για την κατανόηση της τέχνης του. Το 1972, λοιπόν, ο Schrader γράφει το The Transcendental Style in Film, όπου καταπιάνεται με το πώς τρεις μεγάλοι δημιουργοί (ο Dreyer, o Ozu και ο Bresson) δημιούργησαν μια νέα κινηματογραφική πραγματικότητα, μια νέα υπερβατική γλώσσα για το σινεμά: την πνευματικότητα.

Τώρα, λοιπόν, ο Paul Schrader επιστρέφει στη μεγάλη οθόνη μετά από ένα σερί αρκετά έως πολύ ατυχών επιλογών την τελευταία δεκαπενταετία και το αποτέλεσμα είναι το First Reformed, το οποίο κυκλοφορεί αυτήν τη βδομάδα στις κινηματογραφικές αίθουσες. Στο κέντρο της ταινίας βρίσκεται ο ιερέας Τόλερ (τον οποίο υποδύεται συγκλονιστικά ο Ίθαν Χοκ σε μια απ’ τις καλύτερες ερμηνείες της καριέρας του) που μετά το θάνατο του γιου του στο Ιράκ έχει να αντιμετωπίσει έναν διαλυμένο γάμο και μια διαλυμένη πίστη στην ανθρωπότητα, βρίσκοντας το σκοτεινό του καταφύγιο στην μικρή επαρχιακή εκκλησία της περιοχής του. Εκεί, καθώς η διαπάλη με τους δαίμονές του διαπερνά όλη την καθημερινή ρουτίνα του και παίρνει σιγά-σιγά τη μορφή ενός εξομολογητικού ημερολογίου, ο Τόλερ μπλέκεται στη ζωή της Μέρι, μιας νεαρής γυναίκας (Αμάντα Σάιφρεντ) που περιμένει παιδί μαζί με τον αυτοκτονικό σύζυγό της, τον οικολόγο ακτιβιστή Μάικλ (Φίλιπ Έτινγκερ). Από εκεί και πέρα, η εσωτερική μάχη του Τόλερ με την πίστη του θα αρχίσει να μπλέκεται τελετουργικά με την ίδια την κρίση της ανθρωπότητας σε πλανητικό επίπεδο. Το βάρος της ευθύνης, των ενοχών και της εξιλέωσης γίνεται πλέον ένα δράμα εξίσου κοσμικό και μεταφυσικό – συμπυκνωμένο μέσα στο εύθραυστο ασθενικό κορμί του ιερέα που υποφέρει από καρκίνο.

Ο Schrader ποτέ δεν έκρυψε την διαλογικότητα του κινηματογράφου του. Δεν είναι μόνο ότι ο δημιουργός έχει λάμψει πολλάκις όντας σε διάλογο είτε με μυθιστορηματικά έργα (όπως στο The Last Temptation of Christ και το The Mosquito Coast) είτε με τις βιογραφίες των ηρώων του (όπως με τον Jake LaMotta, τον Yukio Mishima και την Patty Hearst). Είναι, επίσης, ότι το έργο του κυνηγάει τις παραπομπές, την επικοινωνία με τη δουλειά άλλων δημιουργών, με την ίδια την ιστορία του σινεμά. Μ’ αυτήν την έννοια, οι Dreyer και Bresson (τους οποίους λάτρεψε και για τους οποίους έγραψε εκτεταμένα ο Schrader) αναπνέουν παντού μέσα στο First Reformed. Η δύναμη του ιερέα που αναστοχάζεται μέσα στον πόνο υπάρχει στο Day of Wrath του πρώτου και, φυσικά, στο Diary of a Country Priest – ενώ εξίσου σαφείς είναι κι οι αναφορές στο Winter Light του Bergman, με την γοτθική θρησκευτική ατμόσφαιρα της σπουδαίας Φλάνερι Ο’ Κόνορ να βρίσκεται διάχυτη στις εικόνες και τις λέξεις του First Reformed. Είναι αυτή η ασκητική θρησκευτική πνευματικότητα, το σκοτάδι της ψυχής που ζητάει διέξοδο προς το φως αγωνιζόμενη μάταια ενάντια στην καταδίκη της: ο πυρήνας των έργων του Schrader (είτε πρόκειται για τον Τράβις Μπικλ είτε για τον ιερέα Τόλερ) βρίσκεται στο εκκρεμές του εαυτού που κινείται μαγνητικά ανάμεσα στην οργή, την θλίψη, την βία και την λύτρωση. Ναι, ο αγώνας του Τόλερ δεν είναι αφηρημένα πνευματικός. Αντίθετα, ολόκληρο ο πόνος της ψυχής και του σώματός του είναι αδιαίρετος – και τίποτα δεν εκφράζει καλύτερα αυτήν την ενότητα από την εικόνα ενός γονυπετούς ιερέα που βρίσκεται σε στάση προσευχής ξερνώντας τα άντερά του στην τουαλέτα.

Φυσικά, ο Schrader γνωρίζει εξαιρετικά το πως να μεταφέρει σε κινηματογραφική γλώσσα τον στοχασμό του χωρίς να χάσει τίποτα από το βάθος ή την έντασή του. Ακολουθώντας την πορεία του Τόλερ καθώς αυτός, γράφοντας στο ημερολόγιό του, παρατηρεί την ανθρώπινη κατάσταση τόσο προς τα μέσα όσο και προς τα έξω, ο Schrader χτίζει μια αντίθεση εσωτερικότητας και εξωτερικότητας που διαπερνά όλη την ταινία. Ο Τόλερ εξωτερικά προσπαθεί να στηρίξει ηθικά και πνευματικά το νεαρό ζευγάρι και να προετοιμάσει την γιορτή των 250 χρόνων από την ίδρυση του ιστορικού ναού στον οποίο λειτουργεί. Μέσα του, όμως, βράζουν ο καρκίνος, οι ματαιώσεις, οι ενοχές, ο πόθος, η επιθυμία. Αντίστοιχα, τα εξωτερικά πλάνα της εκκλησίας είναι άκαμπτα, σφικτά, τέλεια στην γεωμετρία και την ακαμψία των όγκων του ιερού κτιρίου. Στους εσωτερικούς χώρους, από την άλλη, παρακολουθούμε μια ανθρώπινη ρουτίνα διαλυμένη, τσακισμένη, σκοτεινή. Ακόμα και σε μοριακό επίπεδο, σχεδόν σε κάθε πλάνο η κάμερα είναι παντελώς ακίνητη κι οι άνθρωποι είναι το μόνο πράγμα που δίνει ζωή στον χώρο και το χρόνο – με εξαίρεση μια ονειρική σκηνή όπου το ασυνείδητο των ηρώων δίνει μαγική υφή στο περιβάλλον γύρω τους. Καθώς ο Schrader φέρνει κοντά την ψυχανάλυση και την εξομολόγηση ξεψαχνίζοντας τον εαυτό του ήρωά του, το First Reformed μοιάζει να απομακρύνεται όλο και περισσότερο από την αφηγηματικότητα και να παίρνει την μορφή ζωντανών κινηματογραφικών στοχασμών πάνω στην φθαρμένη ζωή.

Ενώ η ταινία υιοθετεί και ζητάει την υπομονή και την ηπιότητα για να ξετυλίξει την κινηματογραφική αλήθεια του, η επιθυμία και η σεξουαλική ένταση υπάρχουν παντού – από την στοιχειώδη ανθρώπινη επικοινωνία μέχρι τις πιο ακραίες χειρονομίες αυτο-τραυματισμού – ενώ την ίδια ώρα από κάτω βρίσκονται σε διαρκή κίνηση οι τεκτονικές πλάκες της δυστυχίας. Και βέβαια, η υπόσχεση της σωτηρίας μέσα από την επιθυμία βρίσκει στο τέλος να την περιμένει η ποινή – είτε ως αυτο-τιμωρία είτε ως συμπαντική καταδίκη. Σε μια κίνηση εντελώς κυριολεκτική και αινιγματική ταυτόχρονα, ο Schrader δίνει στον ήρωά του το όνομα Ερνστ Τόλερ και μας καλεί στο ground zero της προσέγγισής του για την ανθρώπινη μοίρα. Ο κομμουνιστής θεατρικός συγγραφέας Ερνστ Τόλερ, γνωστός για το εξπρεσιονιστικό του έργο, το 1919 ηγήθηκε της γερμανικής επανάστασης στην Βαυαρία που προσπάθησε να τερματίσει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, καταλήγοντας τελικά να πνιγεί στο αίμα από τις δυνάμεις του καθεστώτος. Ο ίδιος ο Τόλερ φυλακίστηκε για την συμμετοχή του στην “Επανάσταση της Αγάπης“, όπως την αποκάλεσε, και μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία έζησε εξόριστος μέχρι το 1939 που αυτοκτόνησε. Η δύναμη που έχει η διαλογική γραφή στο σινεμά του Schrader ελάχιστες φορές έχει λάμψει περισσότερο απ’ όσο εδώ, στο First Reformed, στα 71 χρόνια του. Πρόκειται για το επιστέγασμα μιας τεράστιας κινηματογραφικής διαδρομής που, σ’ έναν βαθμό, δικαίωσε την κριτικό Pauline Kael (η οποία υπήρξε μέντορας του Schrader στα πρώτα χρόνια της δουλειάς του) για την προτεραιότητα της σινε-γραφής έναντι της σκηνοθεσίας. Ο αστερίσκος, βέβαια, είναι ότι ελάχιστοι μπορούν να γράψουν κινηματογραφικά σαν τον Schrader.

Σε τελική ανάλυση, το First Reformed είναι μια ιστορία οντολογικής αγωνίας όπου κάθε ώρα είναι η πιο σκοτεινή ώρα. Με εργαλεία την σκληρότητα και την κατανόηση, ο Schrader επιχειρεί να συλλάβει την σχέση του μαρτυρίου και της κάθαρσης μέσα από την ιστορία ενός ιερέα που υποφέρει μέσα σ’ έναν κόσμο όπου όλοι υποφέρουν. Ένας άνθρωπος του Θεού ετοιμάζεται να φορέσει ένα γιλέκο αυτοκτονίας που περιμένει σε ένα έντονο κόκκινο κρεβάτι που μοιάζει βγαλμένο από μπαρόκ πίνακα του Καραβάτζιο. Ο Schrader το ξέρει: η ζωή είναι πόνος, αλλά η βασικότερη ανθρώπινη ανάγκη είναι οι άλλοι άνθρωποι. Η υπέρβαση αυτής της αντίθεσης μοιάζει δύσκολη, αυτές οι δύο αλήθειες μοιάζουν ασυμβίβαστες, όμως αυτός είναι ο βυθός στον οποίο έχουμε το καθήκον να βουτήξουμε – και το σινεμά είναι, στις καλύτερες στιγμές του, ο αναπνευστήρας μας.