Συνήθως, είναι η αλήθεια, όταν βλέπουμε μια superhero ταινία δεν αναζητούμε τις επιρροές και τις ρίζες της στην ίδια την ιστορία των κινηματογραφικών παραδόσεων. Κατά έναν τρόπο, σκεφτόμαστε τον υπερ-ηρωικό κινηματογράφο σαν να πρόκειται για ένα genre αυτοτελές, παρά για ένα σύνολο ταινιών με ένα κοινό συγκροτητικό θέμα: τους υπερήρωες τους ίδιους. Οι χαρακτήρες προέρχονται από τα κόμιξ, το ύφος προέρχεται από τα κόμιξ, οι ιστορίες προέρχονται σχεδόν πάντα από τα κόμιξ, η εικονογραφία προέρχεται από τα κόμιξ. Βέβαια, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι: τα κόμιξ αποτελούν ένα μέσο που, ναι μεν επικοινωνεί με το σινεμά, αλλά έχει μια καλλιτεχνική αυτοτέλεια εδώ και πολλές, πάρα πολλές δεκαετίες. Κατ’ επέκταση, συνήθως οι superhero ταινίες έμοιαζαν κυρίως να αντλούν από τα μοτίβα και τις σταθερές των κλασικών action blockbuster όπως διαμορφώθηκαν στο χολιγουντιανό σινεμά από τα μέσα του ’70 και μετά.
Όχι ότι αυτό είναι ακριβές βέβαια. Ναι, μπορεί οι περισσότερες superhero ταινίες να έμοιαζαν με generic ταινίες δράσης με οικείους υπερήρωες για χαρακτήρες, αλλά υπήρξαν και περισσότερα από αυτό. Από τη μία πλευρά, υπάρχουν σκηνοθέτες που άφησαν ένα εντελώς διακριτό αισθητικό στίγμα στον superhero κινηματογράφο όσον αφορά την μεταχείριση του ύφους και του genre. Για παράδειγμα, οι δύο Batman ταινίες του Tim Burton είναι εξίσου ταινίες Batman και ταινίες Burton. Αντίστοιχα, ο Κρίστοφερ Νόλαν προσπάθησε να δώσει ένα διακριτό genre στίγμα στις δικές του ταινίες Batman, μιλώντας κι ο ίδιος για το πώς προσπάθησε να μετατρέψει το The Dark Knight σε ένα crime-drama τύπου Michael Mann ή το The Dark Knight Rises σε ένα παραδοσιακού τύπου χολιγουντιανό ιστορικό έπος. Από την άλλη, είδαμε και πρόσφατες superhero ταινίες να επιχειρούν να σχετιστούν με ένα συγκεκριμένο genre ώστε να ανανεώσουν υφολογικά το υπερηρωικό σινεμά, όπως το κατασκοπικό στυλ του Captain America: The Winter Soldier, το heist ύφος του Ant-Man ή την coming-of-age προσέγγιση του Spider-Man: Homecoming.
Μέσα σ’ όλα αυτά υπάρχει και μια ιδιαιτερότητα. Ο Deadpool. Ναι, ο Deadpool. Εκεί είναι που τα πράγματα αρχίζουν να παίρνουν μια meta τροπή. Είναι προφανές ότι ο Deadpool είναι ένας κατεξοχήν meta χαρακτήρας, ένα συνεχές κλείσιμο του ματιού μεταξύ του έργου και του κοινού του. Η ειρωνική αυτο-αναφορικότητα στον εαυτό του και τις ίδιες τις συμβάσεις του μέσου έχουν ταυτιστεί με τον χαρακτήρα του Deadpool, ο οποίος ήδη από την δημιουργία του το 1991 αποτελούσε ένα σχόλιο πάνω σε έναν αντίστοιχο χαρακτήρα της DC με το ίδιο επώνυμο, τον Deathstroke ή κατά κόσμον Slade Wilson. Βέβαια, ο χαρακτήρας του Deadpool πήρε την 100% αυτοαναφορική και παρωδιακή μορφή που ξέρουμε σήμερα λίγο αργότερα, όταν απέκτησε το δικό του σόλο κόμικ δια χειρός Joe Kelly το 1997. Κι εκεί ήταν που ο Wade Wilson ξεκίνησε την πορεία πλήρους περιφρόνησης του τέταρτου τοίχου και των λοιπών συμβάσεων του μέσου.
Φυσικά, όμως, η απόσταση από το χαρτί στην οθόνη δεν είναι και τόσο μικρή. Μπορεί σήμερα όταν σκεφτόμαστε την προέλαση του meta χιούμορ στην σύγχρονη pop κουλτούρα το μυαλό μας να πηγαίνει πρώτα στην επιτυχία σειρών σαν το Family Guy ή το Community από τις αρχές των 00s κι έπειτα, αλλά αυτού του είδους η ειρωνική αυτο-αναφορικότητα έχει ακολουθήσει το σινεμά σχεδόν σε όλη την πορεία του μέσα στον 20ό αιώνα. Όταν, λοιπόν, μεταφέρεται ο Deadpool στην μεγάλη οθόνη, του είναι αδύνατον να μην αποτίσει φόρο τιμής στο Ferris Bueller’s Day Off, όπως και έκανε στην post-credits σκηνή της πρώτης ταινίας το 2016.
Εδώ, λοιπόν, δεν θα μιλήσουμε τόσο για τις πλευρές τις κινηματογραφικής δημιουργίας που ήδη είχαν βάλει σαν στόχο τους μια λίγο-πολύ avant-garde μεταχείριση των συμβάσεων του σινεμά (από τον Άνθρωπο με την Κινηματογραφική Μηχανή του Βερτόφ μέχρι το 8 1/2 του Φελίνι κι από την Περιφρόνηση του Γκοντάρ μέχρι το Holy Mountain του Χοδορόφσκι). Αντίθετα, με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία του Deadpool 2, θα προσπαθήσουμε να μαζέψουμε 10 ακραία αυτο-αναφορικές ταινίες που αφενός είχαν την φιλοδοξία να αποτελέσουν mainstream εμπορικές επιτυχίες βασιζόμενες στην meta πλευρά τους και αφετέρου επιχείρησαν να χτίσουν πάνω σ’ αυτό μια βέβηλη, ανίερη, ειρωνική προσέγγιση για το πώς μπορεί να ανανεωθεί η κινηματογραφική κωμωδία σπάζοντας τις συμβάσεις της.
Κατά μία έννοια, εδώ αρχίζουν όλα. Οι αδερφοί Μαρξ, με προεξέχοντα τον Γκράουτσο, έκαναν τον τέταρτο τοίχο σμπαράλια και μετέτρεψαν την αμερικάνικη κινηματογραφική κωμωδία των 30s σε ένα απέραντο αυτο-αναφορικό κομφούζιο. Μ’ έναν τρόπο, ναι, ο Deadpool είναι ο Γκράουτσο της Marvel. Θα μπορούσαν να μπουν πολλές ταινίες τους, αλλά διαλέγουμε το Horse Feathers γιατί είναι πιθανώς η πιο υπέροχα ασυνάρτητη.
Ναι, κι εδώ βρισκόμαστε σε υπερ-κλασικό και ιερό έδαφος. Ο τρόπος που η κωμωδία του Mel Brooks κατάφερε να σατιρίσει τα ίδια τα κινηματογραφικά genres και τις συμβάσεις τους έχει μια εντυπωσιακή αφετηρία στο έργο του – κι αυτή είναι το Blazing Saddles. Έκτοτε, κάθε είδους παρωδία (από την πιο σαχλή μέχρι την πιο εκλεπτυσμένη) του χρωστάει πολλά.
Μα φυσικά, υπήρχε καμιά αμφιβολία; Το ανίερο, βλάσφημο, αυτο-αναφορικό χιούμορ των Monty Python άφησε γιγάντιο στίγμα στις πιο πειραματικές πλευρές της κινηματογραφικής και τηλεοπτικής κωμωδίας από τα 70s και μετά. Και η πρώτη τους ταινίας, το Holy Grail, έβαλε πρώτα απ’ όλα στο στόχαστρό της την σάτιρα της ίδιας της σύμβασης του να φτιάχνεις ταινίες.
ΟΚ, η αντιπάθειά μας για τον Γούντι Άλεν ρίχνει βαριά την σκιά της πάνω από αυτήν την αναφορά, αλλά στο Purple Rose of Cairo έχουμε ξεκάθαρα έναν δημιουργό που παίρνει όλα τα ήδη υπάρχοντα meta στοιχεία του έργου του και τα μετατρέψει σε μια πλοκή που ασχολείται ακριβώς με την σχετικοποίηση της διαφοράς ανάμεσα στο σινεμά και το μη-σινεμά. Ναι, είναι αρκετά γλυκανάλατο σε σχέση με προηγούμενες κωμωδίες τους, αλλά έχουμε έναν ήρωα που βγαίνει από την ταινία του. Αυτό.
Λοιπόν, κατά έναν τρόπο, αυτή η υπέροχα αλλόκοτη και απίστευτα απολαυστική ταινία του Tom Stoppard είναι ίσως ό,τι πιο αλλόκοτα Deadpool-ικό υπάρχει σ’ αυτήν την λίστα. ΟΚ, είναι μια εκδοχή θεάτρου του παραλόγου που παίρνει σαν πρώτη ύλη το θέατρο του Σαίξπηρ, αλλά η προσέγγιση του Stoppard είναι τόσο μεταμοντέρνα ειρωνική και αυτο-αναφορική που καθιστά την ταινία μια υπέροχη meta κωμωδία. Στην ουσία, έχουμε δύο κομπάρσους που έχουν συνείδηση του ρόλου τους και κάνουν takeover στην κυρίαρχη αφήγηση με αμέτρητα σαχλά υπαρξιστικά αστεία στο ενδιάμεσο.
Αρχικά, ας παραδεχτούμε ότι ο Robert Altman είναι μια από τις πραγματικές μεγαλοφυΐες του αμερικάνικου σινεμά. ΟΚ, και τώρα ας δούμε το The Player. Είναι μια σατιρική και αυτο-αναφορική μαύρη κωμωδία για το πώς φτιάχνει ταινίες του Χόλιγουντ, με σκοπό να δείξει την αναγκαιότητα και το αδύνατον της ανατροπής των συμβάσεών του. Και ναι, πέρα από τα αμέτρητα meta αστεία και αναφορές, μάλλον έχει και το ρεκόρ με 65 cameos χολιγουντιανών ηθοποιών.
Εδώ έχουμε μια πραγματικά ιδιαίτερη περίπτωση. Το Last Action Hero είναι μια απ’ αυτές τις ταινίες που μπορεί να έχεις δει άπειρες φορές ως παιδί στα 90s αλλά χρειάζεται να την δεις και μεγαλύτερος για να εκτιμήσεις την meta προσέγγισή της στο action escapism του Χόλιγουντ. Ο John McTiernan είχε ήδη την εμπειρία του Predator και του Die Hard, αλλά ο σεναριογράφος Shane Black (του Lethal Weapon, του Monster Squad και του Kiss Kiss Bang Bang) έφτιαξε μια μοναδική αποδόμηση του ίδιου του action genre.
Ναι, ο Wes Craven έφτασε στο απόγειο της mainstream επιτυχίας μέσα από την meta σάτιρα του horror ύφους με το Scream, αλλά δυο χρόνια νωρίτερα φρόντισε να φέρει τα μέσα-έξω στο Nightmare on Elm Street που δημιούργησε ο ίδιος το 1984, αναπαριστώντας τον Φρέντι Κρούγκερ ως έναν κινηματογραφικό κακό που εισβάλει πλέον στον πραγματικό κόσμο και κυνηγάει αυτούς που έφτιαξαν τις ταινίες του. So meta.
ΟΚ, σίγουρα δεν πρόκειται για κωμωδία, αλλά ο κυνισμός και η ειρωνική στάση της ταινίας προς την ίδια την κινηματογραφική αφήγηση μιας ιστορίας συνοψίζουν με τον πιο κατάλληλο τρόπο το meta κινηματογραφικό πνεύμα πάνω στην στροφή της χιλιετίας. Αν στην ταινία του Fincher προσθέσουμε και το δικό του The Game, το Being John Malkovich, το Adaptation που αναφέρουμε παρακάτω, και το Mullholand Drive, τότε λίγο πολύ έχουμε μπροστά μας μια πεντάδα που καθόρισε αρκετά το πνεύμα της εποχής της. Α, ναι, και το The Truman Show φυσικά.
O Charlie Kaufman, ο αδιαμφισβήτητος μάστερ της εγκεφαλικής meta κωμωδίας, ξεκίνησε το 1994 να γράφει ένα σενάριο για την κινηματογραφική μεταφορά του The Orchid Thief της Susan Orlean. Δεν τα κατάφερε τελικά, κι είπε αντίθετα να φτιάξει ένα ακραία αυτο-αναφορικό σενάριο για την ίδια της διαδικασία του να λες μια ιστορία χρησιμοποιώντας σαν μέσο το σινεμά. Στο μεταξύ, όταν το Adaptation βγήκε στις αίθουσες, είχε ήδη καλλιεργήσει αυτό το στυλ του με τα Being John Malkovich και Human Nature.
