Ναι, ο θάνατος του Stan Lee στις 12 Νοεμβρίου 2018, πριν από λίγες μέρες δηλαδή, είναι μεγάλη υπόθεση. Κι αυτό γιατί η ζωή του ήταν μεγάλη υπόθεση, η δουλειά του ήταν μεγάλη υπόθεση, η κληρονομιά του θα συνεχίσει να είναι μεγάλη υπόθεση. Θα χρειαζόταν να πάμε πολλές δεκαετίες πίσω, από την αρχή της Golden Age των κόμιξ στα τέλη των 30s όταν ο Lee πρωτοέπιασε αυτήν την δουλειά μέχρι το τέλος της Silver Age τις αρχές των 70s που τρόπον τινά σηματοδοτείται (και) από την απόσυρσή του απ’ το γράψιμο μηνιαίων τίτλων το 1972. Σ’ αυτό το διάστημα, όμως, ο Lee δημιούργησε από κοινού με τους συναδέλφους του Jack Kirby και Steve Ditko μια σειρά χαρακτήρων που άλλαξαν το πρόσωπο της λαϊκής κουλτούρας: Spider-Man, X-Men, Iron Man, Thor, Hulk, Fantastic Four. [%contentAd%] Φυσικά, το ζήτημα είναι πρωτίστως το τι έκανε μ’ αυτούς τους χαρακτήρες ο Lee, πώς τους χειρίστηκε και πώς τους συνέδεσε με το κοινωνικό και ιστορικό τους περιβάλλον. Δεν χρειάζεται να πούμε πολλά. Το Lee έφερε το γράψιμο των υπερηρώων κοντά στην άμεση εμπειρία, τους έκανε fun και relatable, έσκυψε το αυτί του στο έδαφος και άκουσε αυτά που είχαν να πουν οι αμερικάνικοι κοινωνικοί αγώνες των 60s και 70s, ξεπέρασε τα όρια της επιβεβλημένης λογοκρισίας της εποχής του. Ο Stan Lee δεν δημιούργησε απλώς ένα μάτσο διάσημους χαρακτήρες της pop κουλτούρες. Δημιούργησε εν μέρει ο ίδιος αυτό που γνωρίζουμε σήμερα σαν pop κουλτούρα. Αυτή είναι μια κληρονομιά που σ’ έναν βαθμό ξεπεράστηκε ιστορικά, βέβαια. Η Marvel των επόμενων δεκαετιών δεν είναι η Marvel του Stan Lee των 60s. Οι δημιουργοί που ήρθαν με φόρα έξω από τα όρια των Big Two έφεραν έναν αέρα αποδόμησης και ανανέωσης που ήταν απολύτως αναγκαίος. Εξάλλου, μην ξεχνάμε πως πρόκειται για βιομηχανία, κι η δημόσια εικόνα του Lee είναι επίσης μια από της πηγές αυτής της pop βιομηχανίας. Ήταν ο superstar των κόμιξ, κι αυτό για τους αδικημένους του κλάδου (σαν τον Kirby, αλλά και αμέτρητους οριακά ανώνυμους δημιουργούς), τον έφερνε ενίοτε και στη θέση του supervillain. Το ότι διαμόρφωσε την pop κουλτούρα, δηλαδή, δεν είναι ούτε αυτό μια απλή υπόθεση – κάθε άλλο. [%contentAd2%] Όλα αυτά, μαζί, σχηματίζουν την εικόνα όχι ενός μύθου αλλά ενός σημαντικού ανθρώπου – σημαντικού αδιαμφισβήτητα, αλλά ανθρώπου. Μπορεί να είμαστε υπερβολικά μικροί σε ηλικία και να μην έχει γνωρίσει κανείς μας σε πραγματικό χρόνο κι από πρώτο χέρι τις ιστορίες του Stan Lee στα κόμιξ των 60s, αλλά γνωρίζουμε καλά ότι το καλλιτεχνικό το dna ακόμα κυκλοφορεί μέσα στις ιστορίες που μας διασκεδάζουν και μας συγκινούν. Αυτές τις μέρες, λοιπόν, απευθυνθήκαμε σε 4 δημιουργούς κόμιξ (την Ευγενία Κουμάκη, τον Θανάση Πετρόπουλο, την Δήμητρα Αδαμοπούλου, τον Ηλία Κυριαζή) κι 1 κωμικό που ξέρουμε ότι τον αγαπούσε πολύ (τον Διονύση Ατζαράκη) και τους ζητήσαμε να μας πουν δυο λόγια για τον Stan Lee. Το έκαναν – και τους ευχαριστούμε. Ευγενία Κουμάκη «Ο Stan Lee για μένα ήταν περισσότερο μια ιδέα, ένα σύμβολο. Δεν μεγάλωσα διαβάζοντας υπερηρωικά κόμικ, αλλά μεγαλώνοντας μελέτησα την ιστορία των αμερικάνικων κόμικ και των κόμικ γενικότερα, και έφτασα να καταλάβω πόσο μεγάλη ήταν η συνεισφορά του μέσω της συνεργασίας του με δημιουργούς όπως ο Kirby και ο Ditko. Έβαλε ανθρώπινες πτυχές σε υπερηρωικά κόμικ, οδηγώντας την βιομηχανία προς μια πιο πολύπλοκη απόδοση των χαρακτήρων, απομακρυνόμενος από την απλουστευμένη ηθική απόδοση των υπερηρώων των κόμικ της άμεσης μεταπολεμικής εποχής των κόμικ. Παρά την προβληματικότητα σε κάποιες πτυχές της καριέρας του, αυτή η κληρονομιά παραμένει μέχρι σήμερα, με δημιουργούς που συνεχίζουν να εξερευνούν την ανθρωπότητα μέσω της υπερανθρωπότητας, αντιμετωπίζοντας όλο και πιο πολύπλοκα θέματα, συναισθηματικά, κοινωνικά και ακόμα και πολιτικά. Σ’ευχαριστώ Stan Lee, για την αρχή σε μία τάση που ελπίζω να μην έχει τέλος». [Facebook | Website] Θανάσης Πετρόπουλος «Αυτές οι γραμμές είναι από κάποιον που δεν του άρεσαν ποτέ ιδιαίτερα οι υπερήρωες, παρότι πάντα λάτρευε τα κόμικς. Που προτιμούσε πάντα τους ”ανθρώπινους” χαρακτήρες με τα ελαττώματα, τα μειονεκτήματα και τις αδυναμίες τους. Αλλά ακριβώς γι’αυτό οφείλω, σαν χρόνιος αναγνώστης πρώτα απ’όλα, να παραδεχτώ τη γιγαντιαία και ανεκτίμητη συμβολή αυτού του τεράστιου δημιουργού στο να συνδυάσει ακριβώς αυτά τα δύο. Το ελάχιστο, ένα μεγάλο ευχαριστώ σε έναν από τους ανθρώπους που, όπως τους χαρακτήρες του, από ”περιθωριακούς” μας έκανε να νιώσουμε ”υπερήρωες”». [Facebook] Δήμητρα Αδαμοπούλου «Θα το πω: έμαθα σε μεγάλη ηλικία ποιος είναι ο Stan Lee. Από μικρή διάβαζα κυρίως ευρωπαϊκά κόμικς και μεγαλώνοντας πιο νταρκ ή πιο εναλλακτικά, οπότε με υπερήρωες δεν είχα και πολλή σχέση. Μου άρεσε όμως από παιδί ο Spiderman, αφενός γιατί ήταν μικρός σε ηλικία και αφετέρου γιατί μου άρεσε το σώμα του (wink wink). Δεν ήταν τόσο μάτσο και φουσκωτός όσο οι υπόλοιποι γνωστοί του συναφιού και αυτό για μένα ήταν ένα συν. Αργότερα έμαθα όχι μόνο το ποιος ήταν ο Stan αλλά και το ότι δημιούργησε τους X-Μen εμπνευσμένος από τα αποτρόπαια ρατσιστικά γεγονότα που συνέβαιναν τη δεκαετία του ’60 στην Αμερική. Οι μεταλλαγμένοι που τους κατατρέχουν λόγω της διαφορετικότητας τους ήταν ένας συμβολισμός για τους αφροαμερικανούς. Οι επιθέσεις και οι πορείες διαμαρτυρίας και τα εγκλήματα κατά των μεταλλαγμένων πολύ συχνά ήταν κοπιαρισμένα από πραγματικά γεγονότα της εποχής. Ο καθηγητής Xavier που ήταν κατά της βίας ήταν ο αντίστοιχος Martin Luther King και ο Magneto ήταν ένας συμβολικός Malcom X. Γνωρίζοντας πλέον αυτό, και βλέποντας πλέον ως δασκάλα το πόσα παιδιά αγαπούν τους ήρωες αυτούς, βλέπω το πόσο σημαντικό ήταν τελικά όλο αυτό το σύμπαν που δημιούργησε. Ακόμα κι αν πλέον έχουν αλλάξει οι συμβολισμοί, η μάχη είναι η ίδια: κάθε παιδί (και κάθε άνθρωπος βασικά) μάχεται για να το αποδεχτούν, για να ταιριάξει, για να αντιμετωπίσει bullies, για να αντέξει μια σκληρή πραγματικότητα στο σπίτι, στον κόσμο ή στο σχολείο. Οπότε οι ήρωες αυτοί μιλάνε κατ’ ευθείαν στην καρδιά του. Και ναι, θα μου πεις, αλλά υπάρχει ένα μανιχαϊστικό πρότυπο καλού-κακού που δε βοηθάει. Όχι ακόμα κι αυτό έχει εξελιχθεί. Οι υπερήρωες πλέον γερνάνε, έχουν ελαττώματα και αμφισβητούν τον εαυτό τους. Αλλά ακόμα και να μην ήταν έτσι, οι X-Men, οι Avengers, ο Hulk, ο Spiderman δώσανε ένα καταφύγιο, μια παρηγοριά αλλά και εμπνεύσανε εσωτερική δύναμη σε πολλούς ανθρώπους όλων των ηλικιών, γιατί καμιά φορά απλώς you need a hero. Και γι αυτό το λόγο δεν έχω παρά να σεβαστώ τον μουστάκια παππού με το πονηρό βλέμμα και να πω κι εγώ R.I.P. Stan, σε ευχαριστούμε». [Website | Instagram] Ηλίας Κυριαζής «‘Nuff said.» [Website | Instagram] Διονύσης Ατζαράκης «Αν θέλω να είμαι απόλυτα ειλικρινής, θα πω ότι για καιρό έβλεπα τον Stan Lee με σχετική επιφύλαξη. Είχε την τάση να εμφανίζεται παντού, σχεδόν με το ζόρι, σε ταινίες, comics, animation, για χρόνια έπαιρνε αποκλειστικό credit για χαρακτήρες που συν-δημιούργησε, και γενικότερα υπήρχε πάντα η συζήτηση για το μέγεθος της συνεισφοράς του, συγκριτικά με ανθρώπους όπως ο Jack Kirby και ο Steve Ditko, που δεν είχαν ποτέ αντίστοιχη mainstream αναγνώριση. Επίσης, αντί να διασκεδάζω με τα cameo του στις ταινίες, περισσότερο αγχωνόμουν υποσυνείδητα για το αν θα τα βγάλει και θα πει σωστά τα λόγια του. Με εξαίρεση το cameo στο Amazing Spider-Man που ήταν ό,τι καλύτερο. Η αλήθεια είναι όμως πως ήταν ένας απίστευτα δημιουργικός άνθρωπος. Και ήταν 100% iconic. Από την εμφάνιση, μέχρι το ντύσιμο και τα catchphrases. Η συναναστροφή του και η επικοινωνία με τους fans όλα αυτά τα χρόνια -έγραφε ο ίδιος το editorial στα comics για δεκαετίες, και το γεγονός ότι ήθελε να συμμετέχει και να εμπλέκεται ενεργά σε οτιδήποτε αφορούσε τη Marvel, ήταν μόνο κάποιοι από τους λόγους που ο Stan κέρδισε αυτό το legendary στάτους του. Δε μπορείς παρά να σεβαστείς απεριόριστα το πάθος για δουλειά και τον παιδικό ενθουσιασμό που ωθούν έναν άνθρωπο 95 χρονών να τρέχει στα set για να του γυρίσουν σκηνές και να ζητάει έξτρα πλάνα και έξτρα ατάκες κάθε φορά (λέει, αγαπημένο του cameo ήταν στο Age of Ultron, γιατί είχε δύο σκηνές αντί για μία. Σνιφ!). Και φυσικά, ό,τι και να λέμε, διαμόρφωσε τα comics όπως είναι σήμερα. Χωρίς αυτόν δεν θα είχαμε χαρακτήρες όπως ο Hulk, ο Doctor Strange, o Thor και ο Spider-Man αλλά ούτε και το τέλειο meme που κυκλοφορεί τελευταία, με την κοπέλα που πόσταρε φωτογραφία Stan Lee με λεζάντα RIP, και τον τύπο που έγραψε σε comment: «συλλυπητήρια κούκλα, παππούς;» Για όλα αυτά και πολλά ακόμα, σε ευχαριστούμε Stan! Είσαι ο καλύτερος Stan που ξέρω. Με διαφορά». [Facebook | YouTube]
