Ουδέποτε έχουμε χάσει την ευκαιρία, αγαπητές φίλες κι αγαπητοί φίλοι, να εκφράσουμε την αγάπη μας για την μυθοπλασία τρόμου σε αυτήν εδώ την ιστοσελίδα. Μ’ αυτό δεν εννοούμε μόνο ότι προσπαθούμε να παρακολουθούμε στενά τις εξελίξεις στον horror κινηματογράφο και τηλεόραση μέσα από τις νέες κυκλοφορίες και την κριτική τους. Πέρα από αυτό το πρώτο επίπεδο, έχουμε επιχειρήσει επίσης επανειλημμένα να θεματοποιήσουμε και προβληματικοποιήσουμε το ίδιο το πεδίο του σύγχρονου horror: να δούμε σε τι κατάσταση βρίσκεται, τι σημαίνει σε σχέση με το σημερινό πολιτισμικό περιβάλλον της pop κουλτούρας, προς τα πού πρόκειται να κινηθεί στο μέλλον. Έτσι, έχουμε προσπαθήσει να σκιαγραφήσουμε την νέα χρυσή εποχή του τρόμου στη μεγάλη οθόνη, την νέα άνθιση των horror τηλεοπτικών σειρών, την συνάντηση του είδους με άλλα κινηματογραφικά genres, την δυνατότητα ενός ελληνικού κινηματογραφικού τρόμου, την παρουσία εμβληματικών horror αρχετύπων όπως ο Διάβολος, το Βαμπίρ και η Μάγισσα στην ιστορία του σινεμά. Από την εποχή που γράφαμε αυτό το τελευταίο αφιέρωμα για τις μάγισσες της μεγάλης οθόνης, πριν δύο χρόνια σχεδόν, σκεφτόμασταν ότι θα πρέπει κάποια στιγμή στο μέλλον να καταπιαστούμε με την γυναικεία και φεμινιστική πλευρά αυτής της σύγχρονης golden era τρόμου. Μέσα σε αυτά τα δύο χρόνια, λοιπόν, οι αφορμές για να το κάνουμε αυξήθηκαν ακόμα περισσότερο. Ξεκινάμε. Με προηγούμενη αφορμή, γράφαμε ότι η σύγχρονη άνθιση του horror σινεμά έχει μετασχηματίσει τον τρόπο που αντιλαμβάνεται πλέον το είδος τόσο η κινηματογραφική βιομηχανία όσο και το σινεφιλικό κοινό. Έπειτα από ένα σεβαστό διάστημα περιορισμού του είτε σε underground υποκουλτούρα είτε σε πλαστική χολιγουντιανή παραγωγή, τα τελευταία 5-6 χρόνια έχουμε δει το horror να αναδεικνύεται σε μείζονα κινηματογραφική δύναμη τόσο σε επίπεδο mainstream box-office όσο και σε επίπεδο φεστιβαλικού arthouse. Φυσικά, υπήρξαν ταινίες και δημιουργοί που αποτέλεσαν ορόσημα και προς τις δύο κατευθύνσεις. Όσον αφορά την mainstream επιτυχία και τα κινηματογραφικά βραβεία, η τριάδα των Get Out, It και A Quiet Place ανέδειξε εκ νέου το horror ως μαζικό σινεμά υψηλής ποιότητας. Από την άλλη, τα τελευταία χρόνια είδαμε να εμφανίζεται και μια νέα γενιά auteurs για τους οποίους ο τρόμος δεν ήταν ένα μεταβατικό στάδιο προς μια μετέπειτα “κυριλέ” κινηματογραφική πορεία αλλά μια φιλμική γλώσσα στην οποία είναι βαθύτατα αφοσιωμένη και πρόθυμοι να την εξελίξουν – με καραμπινάτα παραδείγματα βέβαια τον Ari Aster των Hereditary και Midsommar και τον Robert Eggers των The VVitch και The Lighthouse. Αυτό το ρεύμα, λοιπόν, είναι που έφερε μαζί του και μια ανατίμηση της γυναικείας παρουσίας στο horror σινεμά. Μιλάμε, βέβαια, για μια παρουσία τόσο μπροστά όσο και πίσω από την κάμερα, η οποία αναμετρήθηκε φυσικά με την ίδια την παράδοση των γυναικείων αναπαραστάσεων στον παραδοσιακό κινηματογραφικό τρόμο. Όπως και το μεγαλύτερο μέρος του κινηματογράφου είδους, το horror πάντα γινόταν αντιληπτό ως ένα “αγορίστικο” genre. Περισσότερο απ’ ό,τι το sci-fi και το fantasy που γινόντουσαν παραδοσιακά αντικείμενο μιας πιο εγκεφαλικού τύπου ανδρικής περιφρούρησης της nerd κουλτούρας, το horror έτεινε να αποκλείει το γυναικείο στοιχείο με πιο άμεσο τρόπο. Στο επίπεδο της αναπαράστασης, το έκανε συνήθως με την περιστολή των γυναικείων χαρακτήρων/σωμάτων σε αντικείμενα που φετιχοποιούνται βάναυσα από το ανδρικό βλέμμα: αισθητικοποιούνται, τιμωρούνται, σφαγιάζονται. Στο επίπεδο της κατανάλωσης, οι fans του τρόμου πάντα έτειναν να επιδίδονται σε έναν διαγωνισμό καφρίλας από τον οποίο θεωρούσαν πως εκ των πραγμάτων αποκλείονται οι γυναίκες, μιας και σύμφωνα με το κυρίαρχο στερεότυπο έχουν μικρότερη αντοχή στην κινηματογραφική βία απ’ ό,τι οι άνδρες. Μ’ αυτό δεν εννοούμε ότι ο παραδοσιακός τρόμος ήταν ένα μισογύνικο genre ή ότι δεν υπήρχαν γυναίκες horror fans. Τουναντίον. Αφενός, αν κοιτάξουμε πίσω στην ιστορία του μοντέρνου τρόμου από τα 60s κι έπειτα θα βρούμε μια σημαντική παράδοση έμφασης στο ριζοσπαστικό γυναικείο στοιχείο, από το Carnival of Souls, το Whatever Happened to Baby Jane και το Wait Until Dark μέχρι το The Innocents, το Rosemary’s Baby και το Don’t Look Νow, για να αναφέρουμε ελάχιστα από τα πάρα πολλά παραδείγματα. Αφετέρου, οι γυναίκες horror fans πάντα υπήρχαν και απολάμβαναν τον κινηματογράφο τρόμου κόντρα στα στερεότυπα της “γυναικείας αδυναμίας” αλλά και κόντρα στα πάμπολλα σεξιστικά tropes των ίδιων των ταινιών που αγαπούσαν: το slut-shaming, τα final girls και τις scream queens, τα exploitation rape-and-revenge φιλμ, το torture porn του γυναικείου σώματος/ψυχισμού, ασορτί με τις περιστασιακές Ισχυρές Γυναίκες όπως η Ripley του Alien και η Laurie του Halloween. Πάντα, βέβαια, υπήρχε ένα πολύ μεγάλο μέρος του horror κινηματογράφου που προσφερόταν για φεμινιστικές αναλύσεις. Ούτως ή άλλως, η μυθοπλασία του φανταστικού με την έμφασή της στις δυνάμεις του ασυνείδητου, της υπερβατικότητας και της μεταμόρφωσης ανέκαθεν αποτελούσε γόνιμο έδαφος για αναγνώσεις που πριμοδοτούν την απελευθέρωση της ταυτότητας και της επιθυμίας, έννοιες κομβικές για ένα μεγάλο μέρος των φεμινισμών. Παρόλα αυτά, ενώ ποτέ δεν έλειψε το φεμινιστικό subtext, ο horror κινηματογράφος παραδοσιακά υπέφερε από την απουσία μια συνεχούς και συνεκτικής αυτόνομης γυναικείας κινηματογραφικής έκφρασης, όπως και το μεγαλύτερο μέρος της βιομηχανίας του σινεμά άλλωστε. Με άλλα λόγια, δεν ήταν πολλές οι ταινίες που αποδομούσαν ουσιαστικά την σχέση του τρόμου με τις γυναίκες του είδους ή που εξερευνούσαν τον τρόμο από μια ολοκληρωμένη γυναικεία οπτική γωνία – πόσο μάλλον οι ταινίες τρόμου με γυναίκες σκηνοθέτιδες. Τα τελευταία χρόνια, λοιπόν, η γενική άνθιση του horror σινεμά συνυπήρξε με μια πιο ειδική άνθιση του γυναικείου horror σινεμά, μια εξέλιξη που ήρθε μάλλον ως αποτέλεσμα μιας σειράς από τάσεις και δυναμικές μέσα στην σύγχρονη pop κουλτούρα. Για παράδειγμα, η μαζικοποίηση/ανατίμηση της nerd κουλτούρας τα τελευταία δέκα χρόνια έφερε στην επιφάνεια και την ανάγκη για περισσότερη και ειλικρινέστερη γυναικεία αναπαράσταση σε αυτήν. Παράλληλα, η στροφή προς τις θεματικές της ταυτότητας και της κοινότητας μέσα στην σύγχρονη οπτική μυθοπλασία άνοιξε περισσότερο χώρο για γυναικείες και lgbtq ιστορίες επί της οθόνης, ενώ η ανάδειξη μιας νέας φουρνιάς γυναικών auteurs έφερε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη προς αυτές εκ μέρους των μεγάλων ή μικρών κινηματογραφικών στούντιο. Και βέβαια, το ρεύμα του MeToo που αναπτύχθηκε από το 2017 σηματοδότησε μια γενικότερη τάση προς αλλαγή παραδείγματος στο πεδίο συζήτησης γύρω από την γυναικεία παρουσία και αναπαράσταση στην μαζική κουλτούρα. Όπως είπαμε και προηγουμένως, λοιπόν, τα τελευταία χρόνια είδαμε μια άνθιση σε αυτό που θα αποκαλούσαμε γυναικείο ή φεμινιστικό horror σινεμά. Μιλάμε δηλαδή για ταινίες που εξερευνούν τον τρόμο από την σκοπιά της γυναικείας υποκειμενικότητας, όντας φτιαγμένες από γυναίκες ή άνδρες δημιουργούς. Μ’ αυτό δεν εννοούμε βέβαια το πλήθος ταινιών που ακολουθούν μια πλαστική φόρμουλα χολιγουντιανής γυναικείας ενδυνάμωσης μέσα από την απλή αντιστροφή των ρόλων θύτη-θύματος στα πλαίσια των συμβάσεων του genre – αυτό δηλαδή που στην φεμινιστική κινηματογραφική κριτική έχει αποκληθεί εύστοχα empowertainment. Αντίθετα, μιλάμε για ένα ρεύμα σύγχρονων ταινιών που προσπαθούν να διερευνήσουν την γυναικεία κινηματογραφική υποκειμενικότητα και αυτονομία μέσα από το είδος του τρόμου, σχολιάζοντας κι αποδομώντας ενίοτε τις ίδιες της συμβάσεις και τα στερεότυπα με τα οποία έχει συνδεθεί το genre μέσα στα χρόνια. Στη συνέχεια, θα σκιαγραφήσουμε μια σειρά από τέτοιες ταινίες, εστιάζοντας κυρίως στην περασμένη δεκαετία κι ειδικότερα στα τελευταία 4-5 χρόνια που αυτή η φεμινιστική κινηματογραφική παραγωγή τρόμου έχει γίνει πιο συνεχής και συνεκτικής. Και τα 00s βέβαια, παρότι συνολικά ήταν μια ζόρικη εποχή για το horror, είχαν εκλάμψεις ποιότητας που προεικόνισαν τις τάσεις της ερχόμενης δεκαετίας, από την ακρότητα του Trouble Every Day της Claire Denis και του Dans Ma Peau της Marina De Van μέχρι την meta ειρωνεία του Drag Me to Hell του Sam Raimi ή του Jennifer’s Body της Karyn Kusama. Έχοντας βάλει κάτω καμιά 30 ταινίες αξιοσημείωτου γυναικείου ή γυναικοκεντρικού τρόμου από την τελευταία δεκαετία, θα λέγαμε ότι εκ των υστέρων μοιάζει η χρονιά-κλειδί γι’ αυτό το σύγχρονο ρεύμα να ήταν το 2014. Μέσα στην ίδια χρονιά, λοιπόν, έτυχε να κυκλοφορήσουν στις σκοτεινές αίθουσες οι εξής ταινίες. Στην αρχή της χρονιάς, στο φεστιβάλ του Σάντανς, έκαναν πρεμιέρα το A Girl Walks Home Alone at Night της Ιρανής Ana Lily Amirpour και το The Babadook της Αυστραλιανής Jennifer Kent. Λίγο αργότερα, στις Κάννες πραγματοποιήθηκε η πρεμιέρα του It Follows του Αμερικανού David Robert Mitchell, ενώ πριν τελειώσει η χρονιά το φεστιβάλ της Βενετίας φιλοξένησε την πρεμιέρα του Goodnight Mommy της Αυστριακής Veronika Franz και του ανιψιού της, Severin Fiala. Αυτό το κουαρτέτο ταινιών από το 2014 κατάφερε με έναν τρόπο να σκιαγραφήσει προκαταβολικά τα γενικά χαρακτηριστικά αυτού του αναπτυσσόμενου φεμινιστικού horror ρεύματος. Προερχόμενες από διαφορετικές χώρες και διαφορετικές κινηματογραφικές παραδόσεις, οι ταινίες αυτές καταπιάστηκαν με τα βασανιστικά άγχη και τις βίαιες αντιφάσεις της γυναικείας σεξουαλικότητας, αυτοεικόνας, μητρότητας και ψυχικής ασθένειας, αξιοποιώντας στο έπακρο το μυθολογικό βάθος και την αισθητική αύρα που προσφέρει η τοποθέτηση αυτών των ζητημάτων στο πεδίο της μυθοπλασίας του φανταστικού. Προφανώς, η τοποθέτηση τέτοιων ταινιών, παρά τις διαφορές τους, κάτω από την ταμπέλα “φεμινισμός” είναι σχηματική και συμβατική, αφού αφενός μιλάμε για ταινίες με σημαντικές διαφορές μεταξύ κι αφετέρου ο φεμινισμός περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές σχολές σκέψης που ενίοτε έρχονται σε τριβές μεταξύ τους. Μ’ αυτήν την έννοια, περιγράφουμε περισσότερο μια καλλιτεχνική ατμόσφαιρα παρά ένα απολύτως συνεκτικό ρεύμα που χρησιμοποιεί τα ίδια καλλιτεχνικά και θεωρητικά εργαλεία. Τα αμέσως επόμενα χρόνια, ο γυναικοκεντρικός horror κινηματογράφος κινήθηκε αποφασιστικά προς αυτές τις κατευθύνσεις, προερχόμενος τόσο από γυναίκες όσο κι από άντρες δημιουργούς, διατηρώντας μια αξιοσημείωτη ποικιλία όσον αφορά τις χώρες προέλευσης κόντρα στην προβλεπέ κυριαρχία του αμερικάνικου σινεμά. Έτσι, η θεματική του ψυχικού και κοινωνικού βάρους της μητρότητας συνέχισε να γίνεται αντικείμενο διερεύνησης σε ταινίες σαν το Hereditary του Aster, το Little Joe της Jessica Hausner, το Relic της Natalie Erika James και το Swallow του Carlo Mirabella-Davis. Παράλληλα, το παραδοσιακό μοτίβο της εφηβικής coming-of-age ιστορίας που βρίσκει ένα νεαρό κορίτσι σε αναζήτηση ταυτότητας εμφανίστηκε τα τελευταία χρόνια σε ταινίες σαν το Raw της Julia Ducournau, το Thelma του Joachim Trier ή το The Other Lamb της Malgorzata Szumowska. Ακόμα, υπάρχει μια τάση διερεύνησης των νευρώσεων της millennial κοινωνικοποίησης σε συνάρτηση με το άγχος της ψυχικής ασθένειας, κάτι που έχουμε δει για παράδειγμα στο Midsommar του Aster, το Unsane του Steven Soderbergh και το φρεσκότατο She Dies Tomorrow της Amy Seimetz, το οποίο κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες εν μέσω των συζητήσεων που προκάλεσε η αποκάλυψη της χρόνιας κακοποίησής της εκ μέρους του επίσης σκηνοθέτη Shane Carruth. Υπήρξε ταυτόχρονα και μια αξιοσημείωτη τάση επιστροφής σε ένα πιο βαθύ, μυθικό, ιστορικό παρελθόν γυναικείου τρόμου. Βασικό αφηγηματικό όχημα γι’ αυτήν την τάση ήταν η κατηγορία της μαγείας, αλλά μεταχειρίστηκε κι άλλες γυναικείες πλευρές της λαϊκής/θρησκευτικής μυθολογίας όπως η μεταμόρφωση (στο παραμυθένιο horror musical The Lure της Agnieszka Smoczyńska) ή ο δαιμονισμός (στο πολυαναμενόμενο θρησκευτικό horror φιλμ Saint Maud της Rose Glass). Όπως έχουμε σημειώσει και αλλού, η αναπαράσταση της μάγισσας, κάποτε πεδίο ακραίου μισογυνισμού και συντηρητισμού, σχετίζεται βαθύτατα με μια σύγχρονη ματιά φαντασίας που ακολουθεί διιστορικά το φαινόμενο της μαγείας, σαν υπόγειο ρεύμα συνέχειας που διαπερνάει την ιστορία και συγκροτεί κοινότητες γυναικών με όρους αυτονομίας, αυτοπεποίθησης, συντροφικότητας, εμπιστοσύνης. Στο horror ρεύμα που συζητάμε εδώ, υπάρχουν κάποιες κομβικές κινηματογραφικές στιγμές όπου η γυναικεία μαγεία απέκτησε νέα δύναμη στη μεγάλη οθόνη. Προφανώς, το The VVitch του Eggers από το 2015 είναι η εμβληματικότερη σύγχρονη περίπτωση βαθέως ατμοσφαιρικού τρόμου που παίρνει τη μορφή γυναικείας απελευθέρωσης μέσα από τη μαγεία, ενώ τα επόμενα χρόνια είδαμε τη φιγούρα της μάγισσας να επιστρέφει με σατιρική μορφή στο The Love Witch της Anna Biller και με χαοτική μορφή στο Suspiria του Luca Guadagnino. Την ίδια ώρα, η παράλληλη άνθιση του folk horror ιδιώματος έχει φέρει στην επιφάνεια επιβλητικές αναπαραστάσεις της γυναικείας μαγείας σε ταινίες όπως το γερμανικό Hagazussa, το εσθονικό November και το γουατεμαλανό La Llorona που κυκλοφόρησε ψηφιακά αυτές τις μέρες. Προφανώς, παρότι μεγάλο μέρος των ταινιών που προαναφέραμε προέρχονται από χώρες με μικρή κινηματογραφική παραγωγή ή από ανεξάρτητες εταιρίες σαν την A24, το mainstream Hollywood έχει χωθεί φυσικά κι αυτό με τη σειρά του στο χορό επιχειρώντας να κεφαλαιοποιήσει αυτό το ρεύμα που περιγράψαμε. Όπως είναι λογικό, η εμπλοκή των μεγάλων στούντιο φέρνει ταυτόχρονα μια μεγαλύτερη παραγωγική δυνατότητα αλλά και μια μεγαλύτερη βιομηχανική τυποποίηση. Έτσι, είδαμε και μια φουρνιά χολιγουντιανών ταινιών γυναικοκεντρικού/φεμινιστικού τρόμου που όμως δεν κατάφεραν να φτάσουν το βάθος, την ειλικρίνεια και την αυθεντικότητα των φιλμ που αναφέραμε προηγουμένως. Στην κατώτερη βαθμίδα αυτού του χολιγουντιανού τρόμου, είχαμε το τζούφιο remake του Carrie, ενώ στον αντίποδα βρίσκονται καλοφτιαγμένα reboots σαν το Halloween ή το The Invisible Man που αποτελούν εξαιρέσεις στον κανόνα του σάπιου remake χωρίς όμως να αποτελούν και κάτι το ιδιαίτερα αξιοσημείωτο. Δίπλα σ’ αυτά, στα χαμηλότερα κλιμάκια της mainstream παραγωγής, εμφανίζονται βέβαια τα τελευταία χρόνια κι έξυπνες action/horror ταινίες σαν τα απολαυστικά Ready or Not και Revenge. Παρόλο που προσωρινή παύση κι η επερχόμενη αναδιάρθρωση του κινηματογραφικού πεδίου λόγω κορονοϊού βάζουν εκ των πραγμάτων φρένο στην αισιόδοξη οπτική που είχε ανακηρύξει το 2020 σε χρονιά του φεμινιστικού τρόμου, η αλήθεια είναι πως οι καλλιτεχνικές και κοινωνικές δυνάμεις που οδήγησαν στην άνοδο αυτού του ρεύματος δείχνουν να ισχυροποιούνται όλο και περισσότερο όσο περνάνε τα χρόνια. Μ’ αυτήν την έννοια, ναι, αναμένουμε περισσότερες φεμινιστικές ταινίες τρόμου και περισσότερες γυναίκες σκηνοθέτιδες στο είδος. Με άλλα λόγια, έχει επιτέλους ανοίξει διάπλατα μια πόρτα που ελπίζουμε να μην ξανακλείσει ποτέ.
