Μερικές φορές, οι συμπτώσεις μπορούν να γίνουν αφόρητες, να γίνουν ένα συμπαντικό παιχνίδι εναντίον σου, να πάρουν την μορφή αλλεπάλληλων απανωτών χαστουκιών στο πρόσωπο της όρεξής σου για ζωή. Κάποιες άλλες φορές, αποτελούν αθώα παιχνιδίσματα της τύχης που μοιάζουν να έχουν ένα αθώο randomness, μια τυχαιότητα που δεν επηρεάζει κανέναν και τίποτα – απλά στέκονται εκεί σαν τουβλάκια Tetris που ήρθαν και κόλλησαν μεταξύ τους χωρίς εσύ να κάνεις τίποτα καθώς παίζεις αδιάφορα ένα παιχνίδι στο οποίο δεν κρίνεται κανένα σημαντικό διακύβευμα. Κι υπάρχει και μια άλλη, ειδική κατηγορία συμπτώσεων που αποκαλύπτουν τις αόρατες συνδέσεις που συγκρατούν τον κόσμο σε ένα συνεκτικό σχήμα, που παρέχουν τα άυλα καύσιμα για την ασταμάτητη λοκομοτίβα της κοινωνικής κίνησης. Μπορούν να σε οδηγήσουν στην παράνοια; Σίγουρα ναι. Σου προσφέρουν την απόκρυφη γνώση που ξεκλειδώνει τα μυστικά του πνεύματος της εποχής σου; Ελπίζουμε ναι, γιατί σε διαφορετική περίπτωση τότε μάλλον έχουμε ποντάρει τα λεφτά μας σε λάθος άλογο στην κούρσα. Σε τέτοιες σκέψεις μας έχει οδηγήσει το γεγονός ότι μέσα στο πρώτο δεκαπενθήμερο του Σεπτεμβρίου τρεις streaming πλατφόρμες κυκλοφόρησαν 3 τίτλους που όλοι τους ξεκινάνε από Un- κι όλοι τους αφορούν τα δομικά εμπόδια που εμποδίζει μια γυναικεία αφήγηση ώστε να γίνει αποδεκτή ως αληθινή. Οι τρεις πλατφόρμες είναι το Netflix, το Amazon και το Hulu, κι οι τρεις τίτλοι είναι το Unbelievable, το Undone και το Untouchable αντίστοιχα. Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε μια μίνι-σειρά που βασίζεται στην δημοσιογραφική έρευνα των T. Christian Miller και Ken Armstrong γύρω από μια σειρά βιασμών στις πολιτείες Washington και Colorado από το 2008 μέχρι το 2011. Στην δεύτερη, έχουμε μια animated τραγικωμωδία όπου μια γυναίκα αναπτύσσει μια νέα, διαφορετική σχέση με τον χρόνο και την πραγματικότητα έπειτα από ένα ατύχημα που παραλίγο να κοστίσει την ζωή της. Στην τρίτη, έχουμε ένα ντοκιμαντέρ που αφηγείται τα γεγονότα γύρω από τις υποθέσεις σεξουαλικής παρενόχλησης εκ μέρους του Harvey Weinstein μέσα από τα λόγια των γυναικών που βγήκαν μπροστά και τον κατήγγειλαν δημόσια. Όπως καταλαβαίνουμε εύκολα, τα νήματα που συνδέουν αυτούς τους τρεις τίτλους είναι αρκετά εμφανή, ακόμα κι αν κανένας απ’ αυτούς δεν εφιστά την προσοχή στην διακειμενικότητά του. Είναι τρεις αυτοτελείς streaming τίτλοι που συνδιαλλέγονται μεταξύ τους και με την εποχή τους πάνω στον άξονα του γυναικείου βιώματος, της γυναικείας μαρτυρίας, της γυναικείας αφήγησης. ΟΚ, πάντα υπάρχει η πιθανότητα αυτοί οι Μασόνοι του Hollywood να συνεννοούνται μεταξύ τους και να τα βγάζουν έτσι μαζεμένα για να ψεκάσουν τον πληθυσμό με τις δηλητηριώδεις ιδέες της Νέας Τάξης, αλλά προς το παρόν θα προσποιηθούμε ότι πιστεύουμε πως πρόκειται για σύμπτωση. Σε έναν πιο σοβαρό τόνο, οι 3 αυτοί τίτλοι έχουν από την αρχή την αρετή ότι αγκαλιάζουν το context της εποχής του από το πιο άμεσα κυριολεκτικό επίπεδο τεκμηρίωσης του Untouchable έως την μυθοπλαστική αναπαράσταση της αλληλουχίας συμβάντων στο Unbelievable και την εσωτερική αντανάκλαση της πραγματικότητας μέσω του φανταστικού στο Undone. Αν αυτό το contextualisation που κάνουν στον εαυτό τους αποτελεί αρετή, είναι επειδή τόσες και τόσες άλλες σειρές και ταινίες αρνούνται πεισματικά να δουν τον εαυτό τους σε άμεση σχέση με το πολιτικό και πολιτισμικό πνεύμα της εποχής του. Μπορεί η αποκοπή του έργου τέχνης από το κοινωνικο-ιστορικό και αισθητικό του πλαίσιο είναι μια mainstream πρακτική που απαντάται σχεδόν παντού, αλλά δεν μειώνει καθόλου το γεγονός ότι, θέλοντας και μη, είναι εκ των πραγμάτων σε διάλογο με την εποχή του: με τα αισθητικά μέσα, με το πολιτισμικό κλίμα, με τις ιστορικές προκλήσεις, με τις πολιτικές εξελίξεις. Κι αυτό είναι κάτι που αναδεικνύεται με τον πιο καταφανή τρόπο σε προϊόντα κουλτούρας που καταφέρνουν να συμπυκνώσουν την εποχή τους με εκρηκτικούς τρόπους, όπως για παράδειγμα το Midsommar ή το Joker (για να αναφέρουμε δύο πολύ αντίθετα σύγχρονα παραδείγματα). Μ’ αυτήν την έννοια, θα λέγαμε ότι τα Undone, Unbelievable και Untouchable είναι επίκαιρα. Όχι επίκαιρα με τον κοινότοπο και φτωχό τρόπο που λέγεται συχνά αυτή η λέξη, αλλά ως αφηγήσεις που (με τις αρετές και τις αδυναμίες τους) προσπαθούν να ενώσουν τις τελείες ώστε να σχηματιστεί μια εικόνα της εποχής τους όσο το δυνατόν συνεκτική και συγκρουσιακή μαζί: σαν ένας κόσμος που βγάζει νόημα που είναι έτσι, αλλά που επίσης πρέπει επειγόντως να αλλάξει. Ξεκινώντας από το Untouchable, το ντοκιμαντέρ του Hulu που κυκλοφόρησε διαδικτυακά έχοντας κάνει την πρεμιέρα του στο Sundance το χειμώνα επιχειρεί καταρχάς να προσφέρει ένα συνεκτικό και κατανοητό context που να φωτίζει τους τρόπους με τους οποίους συσσώρευσε κοινωνική και οικονομική εξουσία στο Hollywood ο Harvey Weinstein ώστε να είναι σε θέση να χρησιμοποιεί έπειτα ανενόχλητος την θέση του ώστε να παρενοχλεί σεξουαλικά και κατ’ εξακολούθηση γυναίκες που εργάζονται στην βιομηχανία του θεάματος μέσα σε ένα περιβάλλον σιωπής και συγκάλυψης. Όπως γράφαμε ξανά πρόσφατα, αυτό που έκαναν ο Tarantino κι ο Weinstein στις αρχές των 90s είναι μια τεράστια ιστορία που άλλαξε σε μεγάλο βαθμό την σχέση ανάμεσα σε φεστιβάλ, βραβεία, box office, promotion, διανομή, indie και arthouse – διαμορφώνοντας ένα νέο παράδειγμα για αυτό το σύμπλεγμα βιομηχανίας και κουλτούρας που ονομάζεται μαζικό αμερικάνικο σινεμά. Αυτό που εμφανίζεται σαν καλλιτεχνικο-οικονομικό success story είναι επίσης κι ένα case study για το τι σημαίνει επιτυχία και συσσώρευση εξουσίας μέσα στην πολιτισμική βιομηχανία. Και μέσα από τις μαρτυρίες γυναικών που ήρθαν στην επιφάνεια από το 2017 κι έπειτα με την καμπάνια του MeToo, γνωρίσαμε καλύτερα το Hollywood από μέσα σαν χώρο παραγωγής μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία, περιλαμβάνοντας ένα σύνολο σχέσεων και θεσμών που έχει σαν βασικό μέλημα να αναπαράγει την παράδοση, να μεγιστοποιεί το κέρδος, να διαφυλάσσει την εικόνα. Εστιάζοντας εν πολλοίς στις μαρτυρίες γυναικών σαν τις Rosanna Arquette, Paz de la Huerta και Erika Rosenbaum, αυτό που μου φάνηκε το συναρπαστικότερο στοιχείο του Untouchable ήταν η περιγραφή της εκστρατείας αποσιώπησης που αντιμετώπισαν κατά την προσπάθειά τους να μιλήσουν ανοιχτά για τις εμπειρίες τους με τον Weinstein. Ο τρόπος που επιχειρήθηκε οργανωμένα να τους στερηθεί το δικαίωμα στην δημοσιοποίηση του βιώματός τους. Κυρίως γιατί δείχνει πως το σπάσιμο του δικτύου σιωπής και συγκάλυψης δεν είναι απλά μια στιγμή έκρηξης, σαν ένα καπάκι που τινάζεται από κατσαρόλα, αλλά ένας μακρύς προσωπικός ή/και συλλογικός αγώνας αλλαγής της κυρίαρχης αφήγησης που έρχεται αντιμέτωπος με την βαθύτερη εκμεταλλευτική λογική της βιομηχανίας του θεάματος αλλά και μ’ ένα σύνολο προσώπων που ασχολούνται (επαγγελματικά και μη) με την διαχείριση των συνεπειών, με το damage control του μέχρι πρότινος ισχυρού άνδρα. Αυτό δε σημαίνει απαραίτητα ότι είναι μια φοβερή ταινία το Untouchable. Δεν είναι μια φοβερή ταινία. Έχει πλευρές που είναι εντυπωσιακά ισχυρές, βασιζόμενες στις συνεντεύξεις των γυναικών, αλλά θα μπορούσε να είναι πολύ πιο επεξεργασμένο και engaging ως ταινία τεκμηρίωσης. Σε κάθε περίπτωση, είναι μια αξιόλογη ταινία, μια πρώτη ολοκληρωμένη οπτική αφήγηση για το θέμα, την οποία στο μέλλον σίγουρα θα ακολουθήσουν άλλες, καλύτερες. Συνεχίζοντας με το Unbelievable, έχουμε να κάνουμε με μια από τις πιο έντονες αφηγήσεις που μας έχει δώσει το Netflix τον τελευταίο χρόνο. Ξεπερνώντας την στεγνή φετιχοποίηση του εγκλήματος που χαρακτηρίζει πολλές από τις true crime σειρές της πλατφόρμας, το Unbelievable μοιάζει περισσότερο εναρμονισμένο με τις πρόσφατες παραγωγές Mindhunter και Green Frontier που χρησιμοποίησαν την μορφή της αστυνομικής ιστορίας για να επεξεργαστούν τις κοινωνικές, ιστορικές και πολιτισμικές πλευρές της εγκληματικής πράξης, της σχέσης θύτη και θύματος, της απονομής δικαιοσύνης. To Unbelievable δεν απλά βασισμένο σε μια αληθινή ιστορία, όπως διαφημίζουν σχεδόν κυνικά για τον εαυτό τους τόσες πολλές σειρές και ταινίες. Είναι μια πολύ σκληρή ιστορία, από αυτές που δεν θα μπορούσαν παρά να είναι αληθινές. Η πηγή της μυθοπλασίας που δημιουργούν οι Susannah Grant, Ayelet Waldman και Michael Chabon είναι το άρθρο An Unbelievable Story of Rape που έγραψαν οι T. Christian Miller και Ken Armstrong πάνω στις υποθέσεις βιασμών στις πολιτείες Washington και Colorado από το 2008 μέχρι το 2011, το οποίο στη συνέχεια βραβεύθηκε με Pulitzer. Το επίκεντρο της σειράς είναι μια έφηβη στην οποία απαγγέλθηκαν κατηγορίες για ψευδή μαρτυρία όσον αφορά την καταγγελία του βιασμού της κι έπειτα η προσπάθεια δύο γυναικών αστυνομικών να φτάσουν στην αλήθεια της υπόθεσης. Ξανά, ο θεματικός πυρήνας της σειράς βρίσκεται εν πολλοίς στην σύγκρουση με το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων και θεσμών καταπίεσης κι εξουσίας που διαφυλάσσουν την σιωπή και την ατιμωρησία για τα εγκλήματα κατά γυναικών, μια σύγκρουση την οποία υπηρετούν δύο εκπληκτικές ερμηνείες από την Toni Collette και την Merritt Wever. Πιάνοντας το νήμα από εκεί που το αφήσαμε μιλώντας για το Untouchable, κι εδώ το ισχυρότερο στοιχείο ήταν για μένα η επεξεργασία του ερωτήματος: σου ανήκει το βίωμά σου; ποιοι σου στερούν τους τρόπους να μιλάς γι’ αυτό; ποιοι κλέβουν την αφήγησή σου και χρησιμοποιούν την ίδια την εμπειρία σου εναντίον σου; Στις καλύτερές του στιγμές, το Unbelievable συλλαμβάνει πολύ όμορφα τους τρόπους που κατασκευάζεται η απόσταση μεταξύ πραγματικότητας και αλήθειας. Το πώς μπορεί η πρώτη να γίνεται αποσιωπημένο βίωμα καταπιεσμένων ανθρώπων ώστε να κατασκευαστεί μια βολική εκδοχή της δεύτερης. Η σειρά είναι σκληρή, κι αυτό την κάνει απαραίτητη σαν εμπειρίας παρακολούθησης. Αν είναι δύσκολο να βλέπεις το θύμα της βίας να δέχεται βία ξανά και ξανά καθώς αμφισβητείται από ένα σύστημα υποτίμησης, φαντάσου πώς είναι γι’ αυτές που το ζουν. Τις προάλλες, ένας φίλος στο Facebook έκανε μια σύνδεση ανάμεσα στο Unbelievable και το μυθιστόρημα Η Ιστορία της Βίας του Edouard Louis που εκδόθηκε πρόσφατα στα ελληνικά, παραθέτοντας απόσπασμα από το δεύτερο που φωτίζει υπέροχα την πηγή της δύναμης της σειράς: «Εκείνο το βράδυ δεν καταλάβαινα πως ήταν δυνατόν να μη μου ανήκει η αφήγησή μου, δηλαδή πώς είχα αυτομάτως αποκλειστεί από την ίδια μου την ιστορία και την ίδια στιγμή είχα συμπεριληφθεί βίαια σε αυτή, καθώς με ανάγκαζαν να μιλάω γι’ αυτήν, ξανά και ξανά». Και τέλος, έχουμε την εξαιρετική, ιδιαίτερη, μοναδική περίπτωση του Undone. Στα χαρτιά, το Undone είναι η σειρά που καταπιάνεται λιγότερο από τους 3 αυτούς τίτλους με το άμεσο πολιτικό και πολιτισμικό της περιβάλλον. Κάτω από την επιφάνεια, όμως, το πράγμα βράζει. Είναι μια σειρά που την περίμενα με αγωνία, αφού προέρχεται από τους δημιουργούς του BoJack Horsman, δηλαδή τους Raphael Bob-Waksberg και Kate Purdy. Ήδη το BoJack είναι μια σειρά που ανατέμνει εξαιρετικά την εποχή της, ήδη η δημιουργική του ομάδα μας έχει δώσει μια υπέροχη νέα σειρά με το Tuca & Bertie, και τώρα το πράγμα τριτώνει με εντυπωσιακό τρόπο στο Undone. Αφηγούμενο την ψυχική και συναισθηματική κατάρρευση της Alma και την απομάκρυνσή της από τις προσδοκίες κι επιταγές των ανθρώπων (κυρίως ανδρών) γύρω της, το Undone ζωντανεύει την προσπάθεια μιας γυναίκας να ανακτήσει την ιστορία της, την αφήγησή της, τον εαυτό της. Προσοχή όμως: αυτό δεν το κάνει με την μορφή εκφώνησης κειμένου, δεν το κάνει με την μορφή της παρουσίασης γεγονότων. Το αναπαριστά με οπτικο-ακουστική μορφή ως ένα ταραγμένο και συνταρακτικό ταξίδι μέσα σ’ έναν στρόβιλο συναισθημάτων, αναμνήσεων, επιθυμιών, εμπειριών, τραυμάτων, χειρονομιών, εικόνων και ήχων. Αποσπώντας την ηρωίδα του από τον χώρο και τον χρόνο, το Undone μεταχειρίζεται ζητήματα σαν αυτά που σκιαγραφήσαμε παραπάνω αλλά προτείνοντας μια υπερβατική μεταχείρισή τους. Μια ψυχεδελική περιπέτεια που μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους επικοινωνίας ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο, ανάμεσα στον εαυτό και τον άλλο. Αν ακούγεται σαν κάτι που μοιάζει με ναρκω-τριπ, είναι επειδή όντως μοιάζει με τέτοιο. Το rotoscope animation που έχουμε θαυμάσει ξανά στις ταινίες του Richard Linklater σαν το Waking Life και το A Scanner Darkly (εδώ από την ίδια δημιουργική ομάδα) είναι συναρπαστικό και συνεισφέρει ανυπολόγιστα πολύ σ’ αυτήν την αίσθηση. Καθώς οι εικόνες της σειράς ζωγραφίζονται πάνω σε άλλες εικόνες, το animation ακολουθεί το ίχνος της φυσικής μορφής και την αλλάζει, την μετασχηματίζει, την υπερβαίνει. Το αποτέλεσμα είναι άνθρωποι για τους οποίους η πραγματικότητα είναι ολισθηρή τόσο στην μορφή όσο και στο περιεχόμενο, είναι ένα τσικ off, ο εαυτός γι’ αυτούς είναι πλέον κάτι ελαστικό, κάτι που δεν είναι τόσο δικό τους όσο νόμιζαν αλλά και κάτι που μπορεί να γίνει δικό τους περισσότερο από ποτέ. Ναι, έχουμε δει κι άλλες υπέροχες αφηγήσεις για την γυναικεία εμπειρία, την επεξεργασία του τραύματος και την ψυχική ασθένεια, αλλά τουλάχιστον εγώ προσωπικά δεν έχω δει καμία άλλη σαν το Undone. Κατά μία έννοια, σαν κοινό που καταναλώνει σειρές (και σίγουρα ως ανδρικό τμήμα αυτού του κοινού), είναι πιθανώς δύσκολο να συλλάβουμε πλήρως τις οριακές καταστάσεις του Untouchable και του Unbelievable αν δεν τις τοποθετήσουμε σε ένα συνεχές, σε ένα φάσμα γυναικείων αφηγήσεων που ξεδιπλώνουν την πολλαπλότητα αυτών των εμπειριών στην οθόνη – από το Russian Doll και το Killing Eve μέχρι το Fleabag και το Marvelous Mrs Maisel, για να αναφέρουμε μόνο μερικά πρόσφατα παραδείγματα. Μπορεί, εν τέλει, σε ένα πρώτο βαθμό το Undone να μοιάζει να υστερεί σε ευθύτητα σε σχέση με το Untouchable και το Unbelievable και τις πραγματικές ιστορίες τους, αλλά ό,τι χάνει εκεί το κερδίζει πολλαπλάσια σε συναισθηματική-αισθητηριακή ένταση και σε καλλιτεχνική πρωτοτυπία. Και σ’ ένα βαθύτερο επίπεδο, αποκαλύπτει το θρυμματισμένο υπέδαφος πάνω στο οποίο χτίζονται οι καταπιέσεις που ξεδιπλώνουν με πιο κυριολεκτικό τρόπο οι άλλοι δύο τίτλοι: ότι η ίδια η πραγματικότητα έχει πρόβλημα, βαθύ πρόβλημα. Πρέπει να αλλάξει, ολόκληρη.
