Αναδημοσιεύουμε από το ιστολόγιο Grafic Notes. Το άρθρο αυτό δημιουργήθηκε με αφορμή την παρουσίαση του Στέλλα πρότζεκτ που έγινε τον Οκτωβρίο του 2013 στην Ένωση Γραφιστών Ελλάδας, η οποία είναι αναθεωρημένη έκδοση της παρουσίασης που έγινε στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, στο πλαίσιο του 5ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Τυπογραφίας και Οπτικής Επικοινωνίας, τον Ιούνιο του 2013. Γιώργος Βακιρτζής Το Στέλλα πρότζεκτ γεννήθηκε από την αφίσα του μεγάλου μάστορα Γιώργου Βακιρτζή. Είναι ένας φόρος τιμής στο λαϊκό σχέδιο – που μάλλον έχει σβηστεί από τη συλλογική μνήμη. Τη δεκαετία του ’50, η Ελλάδα μόλις έχει βγει από τον εμφύλιο –μια πολύ οδυνηρή περίοδο– και μαζί με την κοινωνικοπολιτική ανάπτυξη και τον καινούργιο προσανατολισμό που παίρνει η χώρα, αναπτύσσονται πολλές νέες δραστηριότητες και ευκαιρίες εκσυγχρονισμού. Στην ουσία διανύουμε μια περίοδο –από το ’54 μέχρι το ’67– που η Ελλάδα αλλάζει, αναπτύσσεται σε πολλά επίπεδα, παρ’ όλες τις έντονες ακόμα μετεμφυλιακές αντιθέσεις. Ο κόσμος μπορεί τουλάχιστον για λίγο να χαρεί, να καταναλώσει, να αγοράσει μια ηλεκτρική κουζίνα και να μην ανάβει πια κάθε μέρα ξύλα, να δει ένα θέαμα, να δει τους πρώτους σταρ, να φτιάξει νέα είδωλα. Έτσι μοιραία δημιουργείται και η ανάγκη εικονοποίησης, οπτικής επικοινωνίας. Πέρα από τα εμβληματικά πρόσωπα-σύμβολα όπως η Στέλλα, η Μελίνα Μερκούρη (ο ρόλος που ενσάρκωσε αλλά και το πρόσωπο αυτό καθαυτό), υπάρχει μια τεράστια δημιουργία σε όλα τους τομείς: ζωγραφική, μουσική, αρχιτεκτονική, διαφήμιση. Όλα αυτά μέχρι τις αρχές του ’70, οπότε η κουλτούρα του δυτικού τρόπου ζωής πλέον επικρατεί και αρχίζει να χάνεται το έντονα λαϊκό στοιχείο. Το Στέλλα πρότζεκτ, είναι η προσπάθειά μας να καταγράψουμε το ελληνικό καλλιγραφικό χέρι, όπως διαμορφώνεται την περίοδο αυτή, οπότε και εφαρμόζεται κατά κόρον η χειρογραφία και η καλλιγραφία. Η διαφήμιση βασίζεται στη χρήση της καλλιγραφίας, οι προσόψεις των αιθουσών γεμίζουν κάθε εβδομάδα με πληθώρα αφισών, ζωγραφισμένων από χέρια σπουδαίων καλλιτεχνών, αυτοδίδακτοι μάστορες διατηρούν και εξελίσσουν την τέχνη της λαϊκής επιγραφής σε όλη την Ελλάδα. Οι καλλιτέχνες αυτής της περιόδου, αναπτύσσουν ιδιαίτερες δεξιότητες σχεδιασμού γραμμάτων για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Μέσα από την παρακολούθηση της δουλειάς τους, καταγράφουμε κάποια πολύ ενδιαφέροντα καλλιγραφικά στυλ, τα οποία έχουν την καταπληκτική ιδιότητα να προσδίδουν στην εικόνα της εποχής ένα αυθεντικό ελληνικό ύφος. Παράλληλα παρουσιάζουμε σύγχρονες δουλειές τις οποίες έχουμε σχεδιάσει με εμφανείς αναφορές στα στυλ αυτά, καθώς και κάποιες γραμματοσειρές εν εξελίξει, με τις οποία προσπαθούμε να τα φέρουμε ξανά στο προσκήνιο. Κάνουμε αυτή την προσπάθεια στο γενικότερο πλαίσιο επανακαθορισμού του ποιοί είμαστε ως γραφίστες, πράγμα πολύ επίκαιρο, τώρα που και ως χώρα πρέπει να επανακαθορίσουμε τις πηγές μας, τις ρίζες μας, προκειμένου να έχουμε καλύτερη προοπτική για το μέλλον. Ο σκοπός μας είναι όλο αυτό τον πλούτο που βρήκαμε, κατηγοριοποιήσαμε και ομαδοποιήσαμε, να τον προβάλλουμε, ώστε να μπορούν να τον χρησιμοποιούν όλοι οι συνάδελφοι, και κυρίως με αυτό τον τρόπο να βοηθήσουμε, όσο αυτό είναι εφικτό, και τις εφαρμογές της γραφιστικής. ΟΙ ΠΗΓΕΣ Επιγραφές Η καταγραφή ξεκινάει φωτογραφίζοντας τις επιγραφές των καταστημάτων της πόλης. Πολλές διασώζονται ακόμη, άλλες παραμένουν, φαντάσματα μιας άλλης εποχής πάνω από άδειες εγκαταλελειμμένες προσόψεις. Πολυάριθμα ιδιαίτερα χειρόγραφα στυλ καταγράφονται. Παρατηρούμε εκτενή χρήση έντονων και εκφραστικών κεφαλαίων στοιχείων σε συνδυασμό με καλλιγραφικά πεζά. O φωτισμός νέον επίσης χρησιμοποιείται πολύ συχνά στα λογότυπα των εμπορικών καταστημάτων. Τα γράμματα είναι ζωγραφισμένα στο χέρι, δουλεμένα με χοντρές βούρτσες και πινέλα. Ενώ η φόρμα τους πατάει στην κλασσική καλλιγραφία –διακρίνονται μέχρι και βυζαντινά στοιχεία–, ο καλλιτέχνης εφευρίσκει πάντα ευφάνταστους τρόπους για να παρεκκλίνει από το σχέδιο και να προσθέτει την προσωπική του πινελιά. Π. Χαρατζόπουλος, Γ. Καρλόπουλος, Δ. Πολύζος, Τζ. Πετροπουλέας Διαφημίσεις «Γκρέκα», «Aλέκτωρ», «Φαέθων», είναι κάποιες από τις ονομασίες των διαφημιστικών εταιρειών της εποχής, οι οποίες δημιούργησαν τις ρεκλάμες που δημοσιεύονται στον καθημερινό τύπο, και στα περιοδικά. Και σε τούτη την εφαρμογή της επικοινωνίας ανθίζει η τέχνη της καλλιγραφίας, καθώς –σε αντίθεση με τις διεθνείς τάσεις του μοντερνισμού, και ελλείψει καλλιγραφικών γραμματοσειρών– η ελληνική διαφήμιση του εκμοντερνισμένου δυτικού τρόπου στηρίζεται στην χειροποίητη καλλιγραφία, η οποία χρησιμοποιείται κατά κόρον για να οπτικοποιήσει τα σλόγκαν του νέου, εύκολου τρόπου ζωής. Εξώφυλλα H πρακτική της καλλιγραφίας παρατηρείται και σε κάποια εξώφυλλα βιβλίων και στα περιοδικά της εποχής. Η επιθυμία διαφοροποίησης –συχνά κατ’ απαίτηση των εκδοτών–, η ανάγκη δημιουργίας μοναδικών γραφικών, στηρίζεται συχνά στο καλλιγραφικό γράμμα. Συσκευασίες Μια ρέουσα επικλινής γραφή με έντονο κοντράστ, συναντάται σε όλες σχεδόν τις εφαρμογές συσκευασίας, πολλές από τις οποίες διατηρούνται ακόμη και σήμερα, σε μικρές επιχειρήσεις σε όλη την Ελλάδα. Πληθώρα παραλλαγών κοσμεί και τις συσκευασίες ζαχαροπλαστείων, αρτοποιείων, ψητοπωλείων, στούντιο φωτογραφίας, καθαριστήριων, αλλά και μεγάλων καταστημάτων, όπως οι Αφοί Λαμπρόπουλοι. Συνήθως η γραφή είναι συνεχόμενη, με εντυπωσιακά τελειώματα και πληθωρικά κεφαλαία. ΑΠΟ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ Παράλληλα με την αρχειακή έρευνα και τη συλλογή πηγών, ξεκινάμε την πρακτική εξάσκηση, ώστε να έρθουμε πιο κοντά στο αντικείμενό μας. Αντιγράφουμε τα διάφορα στυλ και καταγράφουμε τις ιδιαιτερότητες και τις εναλλακτικές μορφές των γραμμάτων. Τα είδη των γραμμάτων Καλλιγραφία (αριστερά): Κάθε μέρος του γράμματος αποτελείται από μια μόνο κοντυλιά. Το γράψιμο είναι πολύ άμεσο, χωρίς δυνατότητα διόρθωσης. Lettering (κέντρο): Γράμμα φτιαγμένο από πολλές κοντυλιές, οι οποίες σχηματίζουν το περίγραμμά του. Ο σχεδιαστής μπορεί να δουλέψει πολύ περισσότερο πάνω στο σχέδιο, να αναθεωρήσει και να ελέγξει την δημιουργία της φόρμας. Τυπογραφία (δεξιά): Γράμμα προκατασκευασμένο, με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να σχηματίσει λέξεις, σε οποιονδήποτε συνδυασμό με άλλα γράμματα. Τα εργαλεία της καλλιγραφίας Αριστερά: Πλακέ πινέλο (ή μαρκαδόρος) με διαγώνια κίνηση γραφής, και έντονη κλίση (6-12°). Εμφανίζεται πολύ σε αφίσες και τίτλους ταινιών του ελληνικού κινηματογράφου. Κέντρο: Ανισόπαχη πινελιά που απαιτεί ιδιαίτερη δεξιοτεχνία και ελαφρύ χέρι. Εφαρμοζόταν σε μικρή κλίμακα (μακέτες) και συχνά σε λεκτικά ολόκληρων φράσεων. Δεξιά: Πενάκι ή στυλογράφος σταθερού πάχους – ενίοτε όρθιας γραφής. Χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον σε συσκευασίες για τις δευτερεύουσες πληροφορίες. Εφαρμογές καλλιγραφίας και lettering Αυτό από το οποίο πάσχουμε στη χώρα –και είναι συνολικό, δεν αφορά μόνο την οπτική επικοινωνία– είναι ότι αντιμετωπίζουμε με αποστροφή την κληρονομιά μας. Το παλιό δεν είναι κάτι στο οποίο ανήκουμε. Το 2008 σχεδιάζουμε για την εφημερίδα «Το Βήμα» το Λαϊκό τραγούδι, 70 CD, 1954-1967, Πόλυ Πάνου, Καζαντζίδης κ.λπ. Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε, είναι να εικονοποιήσουμε αυτή την εποχή. Ο δικός μας ρόλος είναι να τοποθετηθούμε απέναντι στα πράγματα με τη δική μας γλώσσα. Ακολουθούν τα εξώφυλλα του Τσιφόρου, των ευθυμογράφων και του Ρεμπέτικου για «Τα Νέα», καθώς και αρκετές άλλες εργασίες στις οποίες καταπιανόμαστε με την καλλιγραφία και το lettering για την δημιουργία τίτλων. Παράλληλα ξεκινάμε και σχέδια γραμματοσειρών τα οποία δοκιμάζουμε σε συσκευασίες ελληνικών προϊόντων (Τυροκομείο Δέσπω, Αγρόκτημα Αμάλθεια), ενώ χρησιμοποιούμε το lettering για αφίσες και λογότυπα (Το λάθος είναι ανώτερο της τέχνης, Typogreek). Παραγωγή γραμματοσειρών Η χειροναξία εμπεριέχει μια ζεστασιά και μια συγκίνηση, μια ουσία και μια καλλιέργεια. Για να μπορέσεις να κατακτήσεις μια χειρονακτική εργασία, σημαίνει ότι πρέπει να θέλεις να το κάνεις, να το αγαπήσεις, να πιστέψεις ότι μπορείς και να το φέρεις στα μέτρα σου. Όχι ρετρό ή μουσειακό αλλά δικό σου. Να το έχεις μέσα σου. Τα πρώτα σχέδια των γραμματοσειρών γίνονται με μολύβι και ριζόχαρτο. Σε αυτό το στάδιο γίνεται η πρώτη μετάφραση της καλλιγραφικής φόρμας σε τυπογραφικό στοιχείο. Έπειτα προχωράμε στην ψηφιοποίηση, όπου με την βοήθεια των νέων τεχνολογιών καταλήγουμε σε τυπογραφικά στοιχεία, τα οποία διατηρούν το χαρακτηριστικό ύφος της καλλιγραφίας. CF Majestic Η CF Majestic, η πρώτη γραμματοσειρά του Στέλλα πρότζεκτ, είναι επικλινές, δίπαχο σχέδιο, ιδιαίτερα ιδιοσυγκρασιακό, με βασικό χαρακτηριστικό την ιδιόρρυθμη κοντυλιά της οποίας το βάρος ελαττώνεται προς τα κάτω. Σχέδιο στιβαρό και κομψό ταυτόχρονα, είναι ιδανική για χρήση σε λογότυπα, συσκευασίες και διαφημιστικούς τίτλους. Η έκδοση Std εκτός από Ελληνικό υποστηρίζει Δυτικο-Ευρωπαϊκό Τουρκικό και Ρουμανικό σύνολο χαρακτήρων, ενώ η έκδοση Pro υποστηρίζει επιπλέον Κεντρο-Ευρωπαϊκό και Κυριλλικό. Περιλαμβάνονται αρχικά κεφαλαία, εναλλακτικοί χαρακτήρες και συμπλέγματα. CF Reklama Η CF Reklama, είναι μια προσπάθεια να μεταφραστεί η νευρώδης γραφή του πλακέ πινέλου σε τυπογραφικά στοιχεία, διατηρώντας όμως την εκφραστικότητα του χειρόγραφου. Τα στοιχεία σχεδιάστηκαν ώστε να λειτουργούν ακόμη και σε μικρά μεγέθη, αλλά οι ιδιαίτερες φόρμες –όπως το «κοφτό» ταυ, ή το κατωφερές λάμδα– καθώς και διακριτικές λεπτομέρειες –όπως τα δακρύσχημα τελειώματα– αποκτούν μεγαλύτερο ενδιαφέρον σε μεγάλα μεγέθη. Η CF Reklama είναι υπό εξέλιξη και θα περιλαμβάνει τρία βάρη: κανονικά, έντονα και μαύρα, ώστε να είναι ευπροσάρμοστη σε κάθε ανάγκη τυπογραφικής επικοινωνίας, ανεξαρτήτως μεγέθους ή κλίμακας. Η έκδοση Std εκτός από Ελληνικό θα υποστηρίζει Δυτικο-Ευρωπαϊκό, Τουρκικό και Ρουμανικό σύνολο χαρακτήρων, ενώ η έκδοση Pro θα υποστηρίζει επιπλέον Κεντρο-Ευρωπαϊκό και Κυριλλικό. CF Αriston Η ρέουσα δίπαχη γραφή, το σχέδιο με τις περισσότερες εφαρμογές και τις ομορφότερες παραλλαγές, εκφράζεται από τα CF Ariston. Ακολουθούμε αυτό το ductus, αυξάνοντας το βάρος και ελαττώνοντας το κοντράστ. Έτσι φτιάχνουμε μια καλλιγραφική γραμματοσειρά η οποία έχει τυπογραφικό χαρακτήρα αλλά και το κατάλληλο βάρος ώστε να λειτουργεί σε όλες τις πιθανές χρήσεις. Ο λογότυπος του τυροκομείου «Δέσπω» υπήρξε η βάση της γραμματοσειράς – η οποία είναι υπό εξέλιξη. Έχουν προηγηθεί διάφορες εφαρμογές με πλάγια συνεχόμενα δίπαχα, κυρίως για αφίσες και εξώφυλλα βιβλίων. CF Splendid Η CF Splendid που βασίστηκε σε καλλιγραφικό σχέδιο διαφημιστικής καταχώρησης, είναι μια παραλλαγή της ρέουσας δίπαχης γραφής, με δύο σημαντικές ιδιαιτερότητες. Η πρώτη είναι τα τελειώματα που προέρχονται από στρογγυλό πινέλο, και η δεύτερη είναι η ποικιλία εναλλακτικών σχεδίων για κάθε γράμμα, η οποία επιτυγχάνει μέσω των χαρακτηριστικών OpenType, να προσδίδει έναν ιδιαίτερο «χειρόγραφο» χαρακτήρα στο σχέδιο. Η γραμματοσειρά είναι υπό εξέλιξη. CF Metropolitan Το λογότυπο της επιγραφής του ζαχαροπλαστείου «Μητροπολιτικόν» στο κέντρο της Αθήνας, αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση lettering, καθώς είναι μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις όπου συναντάμε όρθια καλλιγραφικά γράμματα. Η αφετηρία των CF Metropolitan είναι το χέρι που έφτιαξε την παρακάτω επιγραφή. Σε αυτό το πνεύμα σχεδιάζεται πληθώρα συμπλεγμάτων, ώστε να διατηρήσει η γραμματοσειρά το ανάλαφρο αριστοκρατικό στυλ της. Η γραμματοσειρά είναι υπό εξέλιξη. Αντί επιλόγου Αντίθετα προς το ρεύμα της «διεθνοποίησης», πιστεύουμε ότι η υπεραξία ενός προϊόντος εκπέμπεται όταν ενσωματώνει τη μνήμη του τόπου του, ενισχύοντας την ταυτότητά του. Πως μπορώ να κάνω σήμερα τη συσκευασία για την κεφαλογραβιέρα Νάξου; για ένα ζαχαροπλαστείο στο Μεταξουργείο; για το γαλακτομπούρεκο Ξάνθης; Αυτά είναι τα ερωτήματα στα οποία εμείς πρέπει να απαντήσουμε. Η δημιουργία είναι η απάντηση. Οι πηγές είναι μπροστά μας και απλώς πρέπει να τις φέρουμε στα μέτρα και στις ανάγκες μας. Αυτή είναι η διαδικασία, ο εκσυγχρονισμός της κληρονομιάς μας, το ένστικτο που μας κάνει να κρατήσουμε το πολιτισμικό προϊόν που παράγουμε και να το εκμοντερνίσουμε. Αυτό είναι το Στέλλα πρότζεκτ. Κείμενο: Γ. Καρλόπουλος, Β. Γεωργίου, Π. Χαρατζόπουλος Φωτογραφίες Οι φωτογραφίες, τα γραφικά και οι γραμματοσειρές που αναπαράγονται αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία των δημιουργών τους. Σχετικά Links: Eλληνική Ψηφιακή Τυποθήκη Ελληνική Ψηφιακή Τυποθήκη (Facebook) scriptorium210 / στοιχεία τυπογραφικής χειρονομίας firzb
