Αναδημοσίευση από το blog της Καίτης Βασιλάκου Πριν την εφεύρεση της φωτογραφίας οι άσημοι άνθρωποι γεννιούνταν και πέθαιναν, χωρίς να μείνει πίσω κάτι που να θυμίζει τη μορφή τους. Μόνο οι πλούσιοι είχαν την πολυτέλεια να παραγγέλνουν σε ζωγράφους το πορτραίτο τους και κατά κάποιο τρόπο να μένουν σε μια αμφίβολη αιωνιότητα. Μάζες ανθρώπων ήρθαν κι έφυγαν λοιπόν από αυτό τον κόσμο, χωρίς να αφήσουν τίποτα πίσω τους, κανένα ίχνος της ύπαρξής τους. Όλα άλλαξαν τον 19ο αιώνα με την εφεύρεση της δαγκεροτυπίας. Τώρα οι άνθρωποι της μεσαίας τουλάχιστον τάξης μπορούσαν να αποτυπώσουν στο χαρτί τη μορφή τους και να την κληροδοτήσουν στους απογόνους τους. Τότε ακριβώς είναι που άνθισε, στη βικτωριανή Αγγλία κυρίως, η μακάβρια μόδα της μεταθανάτιας φωτογραφίας. Βρισκόμαστε ακόμα σε μια εποχή που η θνησιμότητα είναι μεγάλη και η παιδική θνησιμότητα ακόμα μεγαλύτερη. Αγαπημένα πρόσωπα που έφευγαν ξαφνικά από τη ζωή προκαλώντας βαθύ πόνο στους δικούς τους δεν είχαν προλάβει να απαθανατιστούν σε μια φωτογραφία που θα έδινε μια μικρή παρηγοριά σ’ αυτούς που έμεναν πίσω. Η ανάγκη να κρατηθεί η ανάμνησή τους όσο γίνεται καλύτερα γέννησε την post mortem photography. Στο διαδίκτυο κυκλοφορούν σήμερα πολλές τέτοιες φωτογραφίες και η παρατήρησή τους προκαλεί σοκ στον ανύποπτο χρήστη. Δεν είναι τρομαχτικό το γεγονός ότι βλέπουμε στη φωτογραφία ένα νεκρό, αυτό το έχουμε συνηθίσει πια με τόση πληθώρα σχετικών εικόνων που μας βομβαρδίζουν από παντού. Τρομαχτική είναι η σκηνοθεσία, η πρόθεση των συγγενών να βγάλουν μια φωτογραφία που να δείχνει το νεκρό σαν να είναι ζωντανός. Τρομαχτικό είναι το στήσιμο του νεκρού μπροστά στο φακό και των οικείων που τον περιβάλλουν. Η προσπάθεια να φανεί ότι όλοι μαζί αυτοί που ποζάρουν στο φακό είναι ζωντανοί σε μια επίσημη στιγμή τους. Τρομαχτική είναι η καλοπροαίρετη απάτη με στόχο να δημιουργηθεί μια ψευδαίσθηση της ζωής. Οι πιο πολλές φωτογραφίες δείχνουν βρέφη και μικρά παιδιά. Άλλοτε φαίνονται να κοιμούνται, άλλοτε φαίνονται να κοιτάζουν το φακό. Φορούν όμορφα ρουχαλάκια και συχνά περιστοιχίζονται από τα παιχνίδια τους. Μερικές φορές δείχνουν σαν να παίζουν μ’ αυτά. Πολλά από αυτά κάθονται στον καναπέ ή βρίσκονται στην κούνια τους. Συχνά τα βλέπουμε στην αγκαλιά της μητέρας τους ή και των δύο γονιών τους ή μαζί με τα ζωντανά αδελφάκια τους Υπάρχουν επίσης μεταθανάτιες φωτογραφίες νεαρών κοριτσιών. Είναι κοπέλες καλοντυμένες που κάθονται ή που είναι ξαπλωμένες σε ένα ανάκλιντρο ή σε ένα κρεβάτι και φαίνονται σαν να κοιμούνται. Άλλες είναι στη αγκαλιά της μητέρας τους, άλλες στην αγκαλιά και των δυο γονιών τους. Οι ενήλικες φωτογραφίζονται καθισμένοι σε καρέκλα ή και όρθιοι (με ένα μηχανισμό από πίσω να τους στηρίζει που δεν φαίνεται στη φωτογραφία). Άλλοι βρίσκονται εν μέσω των συγγενών τους και είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ποιοι είναι οι ζωντανοί και ποιος ο νεκρός. Συχνά το αγαπημένο πρόσωπο που έχει φύγει πλαισιώνεται με λουλούδια. Φέρετρα αποφεύγουν να δείχνουν, αλλά υπάρχουν και φωτογραφίες πιο ρεαλιστικές που τα δείχνουν. Είναι φανερή η προσπάθεια των συγγενών να βγάλουν μια φωτογραφία όπου ο θάνατος θα είναι αόρατος, όπου θα κυριαρχεί η ψευδαίσθηση της ζωής. Γι’ αυτό κάνουν συχνά κι άλλες παρεμβάσεις, όπως να βάφουν το πρόσωπου το αγαπημένου τους νεκρού και να κρατούν τα μάτια του ανοιχτά με διάφορες τεχνικές για να δείχνει όσο γίνεται πιο ζωντανός. Σε μας τους σημερινούς αυτές οι φωτογραφίες προκαλούν ισχυρό σοκ. Δεν είναι, όπως ανέφερα πιο πάνω, η εικόνα του νεκρού που μας σοκάρει. Είναι η σκηνοθεσία που έχει προηγηθεί. Η βαθιά ανάγκη των ζωντανών να κρατήσουν στη μνήμη τους τον αγαπημένο τους, όπως ήταν εν ζωή. Η προσπάθειά τους να κάνουν το θάνατο αόρατο. Γι’ αυτό και κανείς ζωντανός δεν φαίνεται να κλαίει σ’ αυτές τις φωτογραφίες. Όμως αυτές οι μεταθανάτιες φωτογραφίες έχουν παρ’ όλα αυτά κάτι το βαρύ και το πένθιμο. Κανείς δεν σκέφτεται να στείλει ένα αχνό χαμόγελο στο φακό για να εξαπατήσει ακόμα περισσότερο την πραγματικότητα. Όλοι κοιτάζουν με άδειο βλέμμα, με το βλέμμα του θανάτου. Έτσι, παρά την επιμελημένη σκηνοθεσία να φανεί ζωντανός ο νεκρός, τελικά είναι ο θάνατος που υπερισχύει και αυτός είναι που φαίνεται όχι μόνο στο πρόσωπο το νεκρού αλλά και στα πρόσωπα των ζωντανών. Γιατί η έκφρασή τους, χωρίς να το συνειδητοποιούν ίσως, μιμείται την έκφραση των νεκρών τους. Η αναλογία με τις επιτύμβιες αθηναϊκές στήλες και τα ζωγραφισμένα πρόσωπα των νεκρών του Φαγιούμ είναι μεγάλη. Σε όλες τις περιπτώσεις ζωντανοί και νεκροί παριστάνονται σοβαροί, μελαγχολικοί, στοχαστικοί, όχι όμως κραυγαλέα απελπισμένοι. Όπως ακριβώς αισθανόμαστε όλοι μας, όταν περάσει από το μυαλό μας η σκέψη του θανάτου.
