Στο Small Axe ο Steve McQueen πηγαίνει πέρα από το σινεμά και την τηλεόραση για να αναμετρηθεί με την ιστορία

Η σχέση ανάμεσα στον κινηματογράφο και την τηλεόραση ήταν πάντα πλούσια και αντιφατική. Εξάλλου, μιλάμε για τις δύο κατεξοχήν οπτικές, πολιτισμικές και τεχνολογικές καινοτομίες του 20ού αιώνα. Την τελευταία δεκαετία, βέβαια, που το τηλεοπτικό πεδίο εισβάλλει όλο και πιο εμφατικά στα παραδοσιακά λημέρια της κινηματογραφικής βιομηχανίας, οι δύο αυτές μορφές τείνουν να διαχέονται όλο και περισσότερο η μία μέσα στην άλλη. Από κάποιες πλευρές, η κρίση του κινηματογράφου ως πάλαι ποτέ οικονομικού και καλλιτεχνικού πυλώνα της μαζικής κουλτούρας σχετίζεται πράγματι με την αυγή της νέας χρυσής εποχής της αμερικάνικης τηλεόρασης που άρχισε να ξημερώνει με την αυγή της νέας χιλιετίας. Έκτοτε, βλέπουμε όλο και περισσότερους κινηματογραφικούς δημιουργούς να καταπιάνονται με την τηλεοπτική φόρμα, ένα φαινόμενο όχι καινούριο αλλά σίγουρα εντεινόμενο. Οι συνθήκες, άλλωστε, μπορούν να γίνουν πολύ ελκυστικές για το filmmaking στη μικρή οθόνη: συχνά η δημιουργική ελευθερία είναι μεγαλύτερη, το ίδιο το μέσο ευνοεί εκτενείς αφηγηματικές φόρμες και τα λεφτά είναι πολλά, πάρα πολλά. Στη μεγάλη λίστα σκηνοθετών που στρέφονται προς την τηλεόραση, λοιπόν, προστέθηκε φέτος ο Steve McQueen. Βέβαια, αποτελεί ένα ερώτημα το αν το Small Axe, το νέο πρότζεκτ του Βρετανού σκηνοθέτη για λογαριασμό του BBC και του Amazon Prime που έκανε πρεμιέρα αυτή τη βδομάδα (και στην Ελλάδα αποκλειστικά μέσω του COSMOTE TV), είναι ακριβώς ταινία ή σειρά. Ο δημιουργός των βρετανικών Hunger και Shame και των αμερικάνικων 12 Years a Slave και Widows, κάτοχος Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας εδώ και χρόνια, ανακοίνωσε πως σκόπευε να φτιάξει μια σειρά για τη μαύρη εμπειρία στη Βρετανία για λογαριασμό του BBC πίσω στο 2014. Πέντε χρόνια μετά, το 2019, ανακοινώθηκε πως η Amazon θα έχει ρόλο συμπαραγωγού αλλά και διανομέα για τις ΗΠΑ. Μέχρι τότε, περιμέναμε όντως μια τηλεοπτική σειρά. Φέτος, βέβαια, καταλάβαμε πως έχουμε να κάνουμε με κάτι που βρίσκεται ανάμεσα στη μίνι-σειρά, στη σειρά ανθολογίας, στην ανθολογία ταινιών και στον κινηματογραφικό κύκλο. Το καλοκαίρι, μάθαμε πως τα “επεισόδια” έχουν ουσιαστικά διάρκεια ταινίας μεγάλου μήκους, με τα δύο πρώτα να έχουν επιλεχθεί στο διαγωνιστικό πρόγραμμα των φετινών ακυρωμένων Καννών (ο πρώτος σκηνοθέτης στην ιστορία με δύο τίτλους ταυτόχρονα για Χρυσό Φοίνικα). Παρά την ακύρωση των Καννών, όμως, τα δύο πρώτα φιλμ του Small Axe, Mangrove και Lovers Rock, προβλήθηκαν πανηγυρικά στα κινηματογραφικά φεστιβάλ του Λονδίνου και της Νέας Υόρκης, αποτελώντας μάλιστα και τις εναρκτήριες ταινίες τους αντίστοιχα. Για τον McQueen, βέβαια, το υβριδικό φλερτ με τους τρόπους και τόπους έκθεσης του κινηματογραφικού έργου τέχνης δεν είναι καινούριο πράγμα. Πολύ πριν κάνει το μεγάλου μήκους ντεμπούτο του το 2008, ο 51χρονος δημιουργός ήταν ήδη εξαιρετικά ενεργός στις οπτικές τέχνες του κόσμου των καλλιτεχνικών γκαλερί από τις αρχές των 90s. Ήδη πριν κλείσει η δεκαετία, ο McQueen είχε προλάβει να βραβευθεί με το Turner Prize, την μεγαλύτερη των επίσημων τιμών στις βρετανικές καλές τέχνες, για τα μουσειακά μικρού μήκους φιλμ του. Έκτοτε, ο McQueen ακολούθησε μια ιλιγγιώδη και παράδοξη κινηματογραφική πορεία. Από τις γκαλερί ταξίδεψε στις Κάννες κι από τις Κάννες έφτασε στα multiplex και τα Όσκαρ. Και τώρα, έχοντας ήδη ανταλλάξει κλεφτές ματιές με την pop τηλεόραση στην τελευταία του ταινία, ο McQueen προσγειώνεται στο σύγχρονο τηλεοπτικό πεδίο, πατώντας από τη μία πλευρά στην σπουδαία παράδοση του δημόσιου πολιτιστικού οργανισμού BBC κι από την άλλη στον disruptive hyper-καπιταλισμό που ενσαρκώνει η streaming πλατφόρμα της Amazon. Είπαμε, ο McQueen δεν ήταν ποτέ ξένος προς τα υβριδικά πράγματα και το παιχνίδι με τα όρια. Στο Small Axe, λοιπόν, ο σκηνοθέτης περιγράφει την εμπειρία της ζωής των μαύρων Βρετανών από τη δεκαετία του ’60 έως αυτή του ’80. Όλως τυχαίως, αυτό το χρονικό πλαίσιο συμπίπτει με την ίδια την παιδική ηλικία του Steve McQueen. Οι 5 αυτές ιστορίες, όλες τους βαθιά προσωπικές και συλλογικές μαζί, προέρχονται από τις μαύρες κοινότητες των μεταναστών από τις Δυτικές Ινδίες στο Λονδίνο. Επομένως, είναι ιστορίες καταπίεσης κι εκμετάλλευσης, αλλά και ταυτόχρονα ιστορίες ανθεκτικότητας, μοιράσματος, δημιουργικότητας και αυτο-αξιοποίησης. Η ζωή της κοινότητας, με τον πολιτικό και το πολιτισμικό της πλούτο, αποκαλύπτεται για τον McQueen ως πηγή ανθρωπιάς και αγώνα. Πρόκειται, δηλαδή, για ζωή με νόημα. Για τον McQueen, έναν σκηνοθέτη του οποίου το βλέμμα είναι δεμένο με την ιστορία, το Small Axe είναι ένα αποφασιστικό βήμα ωριμότητας. Πίσω στο 2008, με το Hunger, ο McQueen καταπιάστηκε με τον ιστορικό βρετανικό διχασμό μέσα από την ιστορία του Bobby Sands. Έπειτα, το 2013 με το 12 Years a Slave, στράφηκε στην βαθιά ιστορική αμερικάνικη πληγή μέσα από την ιστορία του Solomon Northup. Τώρα, με το Small Axe, ρίχνει φως στην δική του προσωπική γενεαλογία ως άνδρα και ως καλλιτέχνη, επιχειρώντας ταυτόχρονα μια βιωματική αυτο-εθνογραφία και μια δημόσια ιστοριογραφία πάνω στην μαύρη βρετανική εμπειρία που τον διαμόρφωσε. Ξανά, το ιστορικό σινεμά αποκαλύπτεται ως κάτι περισσότερο από ανακατασκευή της μνήμης του παρελθόντος. Πρόκειται για αποκατάσταση των αδικημένων, για απόδοση φωνής σε αυτούς που δεν είχαν, για ανάδειξη της δύναμης των καταπιεσμένων. Από αυτήν την οπτική γωνία, το Small Axe είναι ένα βαθιά καίριο κινηματογραφικοτηλεοπτικό έργο. Όπως κάθε σημαντικό τέτοιο, δεν έρχεται εκ των υστέρων να σχολιάσει την επικαιρότητα. Δεν είναι, δηλαδή, αυτό που υπονοεί ο ξενέρωτος όρος “επίκαιρο”. Αντίθετα, έρχεται να φωτίσει την επικαιρότητα με νέο φως, όχι ακολουθώντας την λαχανιασμένα αλλά ερχόμενο από θέση σύγκρουσης για να την συναντήσει μαχητικά. Ούτως ή άλλως, ο τίτλος της ανθολογίας προέρχεται από την αφρικάνικη παροιμία που λέει ότι αν εσείς είστε το μεγάλο δέντρο τότε εμείς είμαστε το μικρό τσεκούρι. Μοιραία, λοιπόν, οι ταινίες του Small Axe επικοινωνούν με το πνεύμα των Black Lives Matter εξεγέρσεων που ξέσπασαν μετά την δολοφονία του George Floyd στις ΗΠΑ. Ο McQueen το γνωρίζει καλά αυτό, και γι’ αυτό αφιέρωσε τις ταινίες του στον αδικοχαμένο Floyd. Όπως γράφαμε πρόσφατα σχολιάζοντας το σύγχρονο ρεύμα μαύρης κινηματογραφίας στην Αμερική, το να πεις Black Lives Matter σημαίνει επίσης να πεις Black Stories Matter. Ότι δηλαδή τα βιώματα των καταπιεζόμενων μειονοτήτων τείνουν να αποσιωπούνται και να αγνοούνται από την επίσημη ή κυρίαρχη πολιτισμική έκφραση (ή να ενσωματώνονται σε αυτήν ευκαιριακά). Με το Small Axe, o McQueen επιβεβαιώνει εκ νέου την ανάγκη για μια αυτοτέλεια του μαύρου μειονοτικού storytelling, εντάσσοντάς το σε μια πλούσια κοινοτική παράδοση ριζοσπαστισμού και αντικουλτούρας σαν αυτήν μέσα στην οποία μεγάλωσε, όπως την βλέπουμε στη μαυροπανθηρική μαχητικότητα του Mangrove και την reggae αισθαντικότητα του Lovers Rock. Ενόψει της ελληνικής πρεμιέρας του Small Axe λοιπόν, η οποία πραγματοποιήθηκε την Δευτέρα 16 Νοεμβρίου στο COSMOTE TV, είχαμε την χαρά να παρακολουθήσουμε μια ψηφιακή συζήτηση με τον σκηνοθέτη που διοργάνωσε το BBC. Εκεί, σύμφωνα με τα καθόλου ευχάριστα νέα ήθη της εποχής, συμμετείχαμε μαζί με συναδέλφους απ’ όλον τον κόσμο σε ένα Zoom panel με τον Steve McQueen και τους υπόλοιπους συντελεστές της ανθολογίας. Για χάρη συντομίας, θα εστιάσουμε εδώ στα όσα είχε να πει ο ίδιος ο McQueen απαντώντας στις δημοσιογραφικές ερωτήσεις μας, θεωρώντας πως φωτίζουν καλύτερα τις καλλιτεχνικές προθέσεις του για το Small Axe. Στην ερώτηση για το πώς ερμηνεύεται η σύγχρονη άνθιση της μαύρης έκφρασης και η μεγάλη απήχησή της στην βιομηχανία και το κοινό, ο McQueen απαντάει πως δεν συνέβη μόνη της αλλά “εμείς την κάναμε να συμβεί”. Σύμφωνα με τον ίδιο, “δεν ήταν κάποιο δώρο από τους ουρανούς. Ήταν προϊόν μιας μεγάλης προσπάθειας να βγουν προς τα έξω αυτές οι ιστορίες”. Στη συνέχεια, δήλωσε πως είναι “ευγνώμων στο BBC για την συνεχή στήριξή του προς αυτό το πρότζεκτ εδώ και πολλά χρόνια”. Παρόλα αυτά, σημείωσε πως “το timing έχει πράγματι ενδιαφέρον. Έχουν συμβεί τόσα πολλά φέτος. Πρώτα και κύρια η δολοφονία του George Floyd, μέσα στο περιβάλλον της πανδημίας του Covid-19. Στη Μεγάλη Βρετανία ειδικότερα ήταν πολύ έντονο το ζήτημα του Covid και μεγάλο ποσοστό μαύρων υπέφερε δυσανάλογα από την πανδημία. Από μια πλευρά, είναι ευτυχής σύμπτωση που καταφέραμε και κυκλοφορήσαμε το Small Axe μέσα σε αυτήν την κατάσταση. Θα μπορούσε να έχει κυκλοφορήσει οποιαδήποτε άλλη εποχή. Αλλά εχει σημασία που είμαστε εδώ, τώρα.” Ερωτώμενος έπειτα αν υπήρχε συγκεκριμένος λόγος για τον οποίο ήθελε το Small Axe να παιχτεί στο BBC, ο McQueen διευκρίνισε πρώτα απ’ όλα ότι “πρόκειται για ταινίες που φτιάχτηκαν με σκοπό να φτάσουν πέρα από την τηλεόραση”. Έπειτα, μας είπε ότι επέμεινε οπωσδήποτε στο BBC για έναν πολύ συγκεκριμένο λόγο: “Ήθελα να μπορεί να το δει η μαμά μου”. Σημειώνοντας πως πρόκειται για “εθνικές ιστορίες”, ήθελε αυτές οι ταινίες “να προβληθούν από το πιο mainstream κανάλι της χώρας”. Επιθυμούσε να κάνει “αυτές τις ιστορίες προσβάσιμες, και το BBC είναι ο μόνος οργανισμός που μπορούσε να εξασφαλίσει κάτι τέτοιο”, συμπληρώνοντας για το ίδιο το κανάλι: “Είναι κομμάτι αυτού που είμαστε ως χώρα”. Σύμφωνα με τον ίδιο, τα μόνα δύο πράγματα που κρατούν την Μεγάλη Βρετανία ενωμένη είναι “το BBC και το NHS”, δηλαδή το εθνικό σύστημα υγείας της χώρας. Όσον αφορά τον μείζονα ρόλο της μουσικής στο Small Axe, o McQueen μας είπε πως είναι το “καύσιμο αυτών των 5 ταινιών. Είναι το καταφύγιο των μαύρων ανθρώπων κι είναι ζήτημα επιβίωσης. Άνθρωποι όπως αυτοί του Lovers Rock ζούσαν για το σαββατοκύριακο. Ζούσαν για τα πάρτι, γιατί εκεί μπορούσαν να γίνουν αυτοί που ήθελαν να είναι”. Έπειτα, αναφερόμενος γενικότερα στην αυτοσχέδια μαύρη κουλτούρα, σημειώνει: “Όπως έχει ειπωθεί πολύ πετυχημένα, αφηγούμαστε προφορικά τις ιστορίες της ζωής μας. Σπανίως τις καταγράφουμε σε χαρτί ή σε φιλμ. Οπότε από πολλές πλευρές δεν έχουμε μελετήσει αρκετά επισταμένα αυτό που κάνουμε.” Στη συνέχεια, μετά από ερώτηση σχετικά με τον ρόλο της θρησκείας στο Small Axe, ο McQueen μας λέει πως παρόλο που “δεν πηγαίνει πλέον στην εκκλησία, ουσιαστικά μεγάλωσε μέσα σε αυτήν και ήρθε σε επαφή με πολλούς γενναίους ανθρώπους”, έχοντας διδαχθεί την πίστη από τη μητέρα του, ακόμα κι αν δεν την έχει ο ίδιος. Συνολικά, λέει, ήθελε να εστιάσει σ’ αυτές “τις πτυχές της καθημερινής ζωής των μαύρων με έναν μεγεθυντικό καθρέφτη”. Δεδομένης της ιστορικής στιγμής στην οποία βρισκόμαστε, ο McQueen ρωτήθηκε επίσης αν οι ιστορίες σαν αυτές που αφηγείται στο Small Axe μπορούν να μεταδώσουν στον κόσμο την αυθεντικότητα και την αισιοδοξία που χρειάζεται η εποχή ώστε να αλλάξουν οι κυρίαρχες αφηγήσεις. Σ’ αυτό, ο δημιουργός απάντησε με τρόπο φαινομενικά παράδοξο, λέγοντας: “Για μένα, σε ό,τι με αφορά τουλάχιστον, αυτές οι ταινίες που έφτιαξα είναι επιστημονική φαντασία. Μας λένε πού βρισκόμαστε, τι είμαστε αυτή τη στιγμή, και πόσο έχουμε προχωρήσει από το παρελθόν. Σε τελική ανάλυση όμως μας λένε πόσο μακριά πρέπει να φτάσουμε. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο έβλεπα πάντα το Small Axe. Πάντα είχε να κάνει με το μέλλον. Τίποτα άλλο. Όταν φτιάχνεις κάτι τέτοιο, θέλεις να εμβαθύνεις τη συζήτηση. Όχι μόνο καλύπτοντας κενά, αλλά να φτάνεις βαθύτερα.” Έχοντας δει τις πρώτες 3 ταινίες της ανθολογίας μπορώ να βεβαιώσω ότι, ναι, με το Small Axe ο Steve McQueen φτάνει βαθύτερα. Κι αυτό έχει ανεκτίμητη αξία για την οπτική τέχνη, πέρα από το σινεμά και την τηλεόραση ως ιδιαίτερες μορφές, που θέλει να κατακτήσει τόσο τις καρδιές όσο και τα μυαλά των ανθρώπων. Δεν ξέρω αν σε λίγο καιρό θα το βάζουμε στις καλύτερες σειρές ή τις καλύτερες ταινίες της χρονιάς, αλλά σίγουρα θα το βάζουμε στα καλύτερα.