Στις 27 Ιανουαρίου του 1945 ο Κόκκινος Στρατός απελευθερώνει το Άουσβιτς. Το σπουδαίο αυτό γεγονός τράβηξε το πέπλο για να αποκαλύψει στην ολότητά του το πιο συστηματικό, μεθοδευμένο, μαζικό έγκλημα που διαπράχθηκε στην σύγχρονη ιστορία της ανθρωπότητας, το έγκλημα των εγκλημάτων, το Ολοκαύτωμα των έξι εκατομμυρίων Εβραίων (καθώς και η εξόντωση πεντακοσίων χιλιάδων Ρομά και Σίντι, αλλά και εκατοντάδων χιλιάδων ανάπηρων, ομοφυλόφιλων, σοσιαλιστών, αναρχικών, κομμουνιστών και άλλων επονομαζόμενων “αντικοινωνικών στοιχείων”). Ήταν μια από τις τελευταίες πράξεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά όσα έφερε στην επιφάνεια αποτελούν ακόμη και σήμερα την μεγαλύτερη απόδειξη ότι η θηριωδία των ναζί και των συνεργατών τους είναι κάτι που, πάση θυσία, δεν πρέπει ποτέ να επαναληφθεί. Και για να μην επαναληφθεί οφείλει, πρωτίστως, ποτέ να μην ξεχαστεί. Η 27η Γενάρη, λοιπόν, είναι η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα εκατομμύρια θύματα του Ολοκαυτώματος. Η Shoah, όπως ονομάζεται στα εβραϊκά (σημαίνοντας την καταστροφή), είναι μια μνήμη που επιβιώνει και συνεχίζει να προειδοποιεί για τον διαρκώς παρόντα κίνδυνο της βαρβαρότητας μέσα στην ανθρώπινη ιστορία. Είναι επίσης, όμως, μια μνήμη που δεν σταματάει να πληγώνει. Την μνήμη αυτή την επεξεργάστηκαν με γενναιότητα και ευαισθησία αμέτρητοι στοχαστές και καλλιτέχνες, πρωτίστως εβραϊκής καταγωγής, φροντίζοντας να διασώσουν τα θύματα από τον εχθρό απ’ τον οποίο δεν είναι ασφαλή ούτε και μετά τον θάνατο (μην ξεχνάμε ότι κι η συντριπτική εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων κατά τον Β’ΠΠ ακόμα έχει τους πολλούς φανερούς και κρυφούς αρνητές της). Πέρα από την ιστορική καταγραφή και την πολιτική εγρήγορση, λοιπόν, η διάσωση της μνήμης του Ολοκαυτώματος ήταν, είναι και θα είναι ένα διαρκές πρότζεκτ για την ανθρώπινη έκφραση. Κι από τα μέσα του ’40, η τέχνη του κινηματογράφου φρόντισε ώστε η αλήθεια της κινούμενης εικόνας να αναδείξει την αλήθεια της ναζιστικής κτηνωδίας. Υπάρχουν, φυσικά, πάρα πολλές ταινίες, μυθοπλασίας και τεκμηρίωσης, που αφορούν το Ολοκαύτωμα και την εβραϊκή εμπειρία κατά την περίοδο του πολέμου. Και αρκετές από αυτές, βέβαια, αποτελούν εξαιρετικά εμβληματικές στιγμές στην ιστορία του σινεμά, συνοδευόμενες από μια ιδιαίτερα πετυχημένη πορεία σε φεστιβάλ, βραβεία και box office. Δεδομένου ότι κάμποσες τέτοιες ταινίες είναι υπερβολικά γνωστές και διαδομένες, θα τις αφήσουμε έξω από αυτό το αφιέρωμα προκειμένου να εστιάσουμε σε φιλμ που θεωρούμε αξιόλογα και τα οποία πιθανόν να σας έχουν ξεφύγει. Παρόλα αυτά, αν τυχόν δεν έχει τύχει να δείτε κάποια από τα πολύ κλασικά φιλμ για το Ολοκαύτωμα, τότε προτείνουμε να το κάνετε άμεσα. Για παράδειγμα, το The Pianist του Roman Polanski και το Judgment at Nuremberg του Stanley Kramer είναι δύο ιστορικά έπη που παραμένουν σπουδαία. Αντίστοιχα, χολιγουντοποιημένες εκδοχές του Ολοκαυτώματος και της μνήμης του όπως το Schindler’s List του Steven Spielberg και το Sophie’s Choice του Alan Pakula παραμένουν classics παρά τις (υπαρκτές) πολιτικές ή δραματικές αδυναμίες τους. Στην λίστα που ακολουθεί, λοιπόν, θα προσπαθήσουμε να μαζέψουμε 10+1 ταινίες για την εμπειρία και τη μνήμη του Ολοκαυτώματος που αξίζει να δείτε, σφίγγοντας άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο τα δόντια. Σε κάποιες επιλογές θα επιχειρήσουμε να αναφέρουμε και μερικούς ακόμα τίτλους που πιάνουν το ζήτημα από μια κοντινή εθνική ή κινηματογραφική σκοπιά. Σε περίπτωση που θέλετε να προσεγγίσετε πιο πολύπλευρα το Ολοκαύτωμα, παρότι δεν είμαι επ’ ουδενί ειδήμων στο θέμα, θα πρότεινα από αναγνωστικής πλευράς να αναζητήσετε το Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος του Primo Levi, το Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση του Jean Amery και το Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ της Hannah Arendt κι από μουσικής πλευράς να ακούσετε το Different Trains του Steve Reich, το Μαουτχάουζεν του Μίκη Θεοδωράκη και το Kaddish των Towering Inferno. Για τα κινηματογραφικά, προχωράμε στη λίστα. Night and Fog (Alain Resnais, 1956) Μάλλον η πρώτη μείζονα ταινία για το Ολοκαύτωμα και, ακόμα και σήμερα, μια από τις πιο σκληρές. Το μικρού μήκους ντοκιμαντέρ του μεγάλου δημιουργού Alain Resnais (του Hiroshima Mon Amour και του Last Year at Marienbad) πήρε το όνομά του από το ομώνυμο σχέδιο των ναζί για την εξαφάνιση των πολιτικών τους αντιπάλων, όσον αντιστέκονταν κι όσους βοηθούσαν τους κυνηγημένους Εβραίους. Kapo (Gillo Pontecorvo, 1960) Ο μεγάλος μάστορας του πολιτικο-ιστορικού σινεμά που αργότερα θα έφτιαχνε το The Battle of Algiers σε μια από τις πρώτες του μυθοπλαστικές απόπειρες. Μια δεκαετία μετά, ένας από τους δασκάλους του, ο Vittorio De Sica, θα μιλήσει πιο συγκεκριμένα για το Ολοκαύτωμα των Ιταλών Εβραίων με το The Garden of the Finzi-Continis. Passenger (Andrzej Munk, 1963) Το σινεμά της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης ασχολήθηκε βαθύτατα με το Ολοκαύτωμα, δεδομένου ότι ο εβραϊκός πληθυσμός της ευρύτερης περιοχής υπήρξε κι από τους πιο κυνηγημένους. Αυτή εδώ είναι η τελευταία ταινία του πρόωρα χαμένου εκπροσώπου της σπουδαίας πολωνικής σχολής, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι δύο χρόνια νωρίτερα ο Andrzej Wajda είχε γυρίσει το Samson. The Pawnbroker (Sidney Lumet, 1964) https://www.youtube.com/watch?v=Bz6uzeQ2ZZM Αν με ρωτάτε, πρόκειται για την καλύτερη ταινία ενός από τους καλύτερους Αμερικάνους σκηνοθέτες του 20ού αιώνα. Ο Sidney Lumet ήταν γιος Πολωνο-Εβραίων μεταναστών κι εδώ εστιάζει στη μνήμη του Ολοκαυτώματος από την σκοπιά του survivor που υποδύεται απίστευτα ο Rod Steiger. The Shop On Main Street (Ján Kadár & Elmar Klos, 1965) Το σινεμά της Τσεχοσλοβακίας του ’60 ήταν μάλλον αυτό που καταπιάστηκε σφαιρικότερα με το Ολοκαύτωμα. Εδώ έχουμε την πιο διάσημη κι εμβληματική στιγμή του, αν θέλετε να εξερευνήσετε και τις πιο περιπετειώδεις πτυχές του τότε αναζητήστε το Diamonds of the Night του Jan Nemec, το The Fifth Horseman is Fear του Zbyněk Brynych ή το The Cremator του Juraj Herz. Για σύγχρονο τσέχικο σινεμά, από την άλλη, δοκιμάστε με προσοχή το πολύ σκληρό The Painted Bird του Vaclav Marhoul. Au revoir les enfants (Louis Malle, 1987) Σε ένα σπουδαίο αυτοβιογραφικό φιλμ για την εμπειρία του ως παιδί κατά τον Β’ΠΠ, ο Louis Malle υπογράφει μια από τις πιο συγκινητικές ταινίες πάνω στο Ολοκαύτωμα χωρίς να υποκύπτει στον εύκολο συναισθηματισμό. Για περισσότερα πάνω στην βρώμικη ιστορία της γαλλικής συνεργασίας με τους ναζί, δείτε το ντοκιμαντέρ The Sorrow and the Pity του Marcel Ophuls. Europa Europa (Agnieszka Holland, 1990) Η διάσημη ταινία της Agnieszka Holland αφηγείται την αληθινή ιστορία του Solomon Perel που όντας παιδί εβραϊκής οικογένειας γλίτωσε από το Ολοκαύτωμα προσποιούμενος τον ναζί. Ο πραγματικός Perel επίσης κάνει την εμφάνισή του στην ταινία, γεγονός που αν μη τι άλλο της δίνει ένα ειδικό βάρος. Phoenix (Christian Petzold, 2014) Ένας από τους επιφανέστερους και αξιολογότερους δημιουργούς του σύγχρονου γερμανικού σινεμά αφηγείται με μοντέρνο noir τρόπο μια ιστορία επιβίωσης από το Άουσβιτς. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην επόμενη ταινία του, το Transit, ο Christian Petzold επέστρεψε έμμεσα στο Ολοκαύτωμα μεταφέροντας το ομώνυμο μυθιστόρημα της Anna Seghers για τον Β’ΠΠ στον σύγχρονο κόσμο. Son of Saul (Laszlo Nemes, 2015) Ο θρίαμβος της ταινίας σε Κάννες και Όσκαρ ανέδειξε τον Laszlo Nemes σε έναν από τους πιο ενδιαφέροντες δημιουργούς της γενιάς του και έναν από τους άξιους απογόνους των Ούγγρων συμπατριωτών του Miklos Jancso και Istvan Szabo που είχαν επίσης καταπιαστεί στο παρελθόν με το Ολοκαύτωμα. Θέλει μπόλικο θράσος, με την καλή έννοια, για να φτιάξεις ένα τέτοιο ντεμπούτο. I Do Not Care If We Go Down in History as Barbarians (Radu Jude, 2018) https://www.youtube.com/watch?v=69yIM8D-jdQ Επίσης ένας από τους πιο ενδιαφέροντες δημιουργούς στην Ευρώπη σήμερα, κι ένας από τους ελάχιστους που χειρίζονται με τέτοια ευχέρεια την σχέση ανάμεσα στην ιστορία και την μυθοπλασία. Εδώ, ο Radu Jude αφηγείται με εξαιρετικά πρωτότυπο τρόπο τη μνήμη της σφαγής των Εβραίων της Οδησσού από τους Ρουμάνους κατά τον Β’ΠΠ. Shoah (Claude Lanzmann, 1985) Αυτό εδώ είναι το +1 της λίστας, αφού το ντοκιμαντέρ του Claude Lanzmann είναι κάτι περισσότερο από μια ταινία για το Ολοκαύτωμα. Διαρκεί σχεδόν 10 ώρες οπότε χρειάζεται σίγουρα πρόγραμμα και προσήλωση, αλλά το Shoah, μια εμπειρία παρακολούθησης που κάθε άνθρωπος πρέπει να προσπαθήσει να βιώσει κάποια στιγμή στη ζωή του, επιτελεί ένα τιτάνιο έργο διάσωσης της μνήμης των καταπιεσμένων και γι’ αυτό αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της κινηματογραφίας του 20ού αιώνα.
