Υπάρχει η δυνατότητα, μερικές φορές, αν είσαι τυχερός και συντρέχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, να νιώσεις αληθινό δέος μέσα στην κινηματογραφική αίθουσα. Όχι απλά να αισθανθείς τη συμβατική ανατριχίλα ή συγκίνηση. Μιλάμε για κάτι βαθύτερο, για έναν διαφορετικό τύπο δέους, σχεδόν αρχαϊκό. Για μια αίσθηση υπερβατική, για έναν τρόμο του κενού και του γεμίσματος ταυτόχρονα, για μια περικύκλωση των σκέψεων και των αισθήσεων από κάθε στοιχείο επί της γιγάντιας οθόνης και εντός της σκοτεινής αίθουσας. Για ένα δέος, εν τέλει, που είναι μοναδικό – που δεν μπορεί να παραχθεί πουθενά αλλού πέρα από την συνθήκη του κινηματογράφου, και συγκεκριμένα του κινηματογράφου που δεν προσπαθεί να γίνει καλύτερος ή χειρότερος από την πραγματικότητα αλλά, αντίθετα, να ξεπεράσει την πραγματικότητα σκάβοντας μέχρι την καρδιά της. Κι αν κάποιος έχει νιώσει αυτό το δέος, τότε είναι αδύνατον να ξεχάσει το πού, το πότε, το γιατί. Για μένα, λοιπόν, ήταν στο Apocalypse Now του Francis Ford Coppola, στην redux εκδοχή του, όπως προβλήθηκε το Νοέμβριο του 2005 στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Το Apocalypse Now είναι ένα σπουδαίο έργο – κι αυτό σημαίνει ότι είναι ένα έργο σε συνεχή διαπραγμάτευση με τον εαυτό του, με τον εαυτό μας, με την εποχή του, με την εποχή μας. Χτες που συμπληρώνονταν 40 χρόνια ακριβώς από την κυκλοφορία της ταινίας στις κινηματογραφικές αίθουσες τον Αύγουστο του 1979, λίγους μήνες μετά από την βράβευσή της στις Κάννες με τον Χρυσό Φοίνικα, ο Coppola βρισκόταν ξανά στη μονταζιέρα ετοιμάζοντας μια νέα εκδοχή της ταινίας για τις 4 δεκαετίες ζωής της. Ήταν όντως φλύαρο το Redux, όπως πιστεύει ο ίδιος; Ποιος ξέρει, μπορεί. Θα είναι μια αρπαχτή και τίποτα περισσότερο το επερχόμενο Final Cut; Έλα ντε, θα μπορούσε να το πει κάποιος κακοπροαίρετος. Σε κάθε περίπτωση, δε γαμιέται, ας ξαναδούμε το έργο, ας το ξανακρίνουμε, ας μας ξανακρίνει κι αυτό. Το μόνο βέβαιο είναι ότι με κανενός είδους cut δεν πρόκειται να ξεμπερδέψουμε ποτέ με το Apocalypse Now. Αν μπορείς να πεις κάτι για να φτηνύνεις το έργο του Coppola, αυτό είναι να το αποκαλέσεις απλώς αντι-πολεμική ταινία. Είναι κάτι που μου κόλλησε στο μυαλό εδώ και μια βδομάδα που διάβασα την συνέντευξη του σκηνοθέτη στο Guardian, όπου αρνείται πεισματικά αυτήν την ταμπέλα για την ταινία του. Και πράγματι, όπως λέει ο ίδιος, μια τόσο εφιαλτική ταινία δε μπορεί να είναι αντι-πολεμική, γιατί ένα κινηματογραφικό έργο τέχνης δεν είναι το «μήνυμά» του, δεν είναι ένα κομμάτι κείμενο ούτε μια πολιτική πρόταση. Είναι το σύνολο των αισθητικών μέσων που χρησιμοποιεί κι είναι και κάτι που τα υπερβαίνει: η αύρα του. Στο Apocalypse Now η παραλυτικά εφιαλτική κινηματογραφική γλώσσα του πολέμου συναρπάζει, καθηλώνει, ενθουσιάζει με έναν υπερβατικό τρόπο και τρόμο. Το μεγάλο πολεμικό σινεμά, σαν αυτό που έκανε εδώ ο Coppola, διερωτάται πάνω στο ίδιο το θέαμα του εφιάλτη, στοχάζεται πάνω στον εαυτό του σαν εικόνα και σαν εμπειρία, αναζητά το τίμημα του πολέμου πάνω στον ψυχή, διερευνά την δυνατότητα και τις προϋποθέσεις της ηθικής πράξης μέσα στη βαρβαρότητα. Βλέποντας τα μικρά κινηματογραφικά newsreels του Β’ΠΠ, ο γενικά δύσκολος στα γούστα του φιλόσοφος Theodor W. Adorno έγραψε το εξής: “Οι άνθρωποι υποβιβάζονται σε ηθοποιούς ενός τερατώδους ντοκιμαντέρ, που δεν γνωρίζει πια θεατές, αφού και ο τελευταίος πρέπει να συμπράττει στην οθόνη”. Κι ο Coppola μάλλον είπε: “χμ, challenge accepted, ας γυρίσω αυτό το ντοκιμαντέρ”. Είναι γνωστό τοις πάσι πως το Apocalypse Now είναι μια τρομερά ταλαιπωρημένη παραγωγή, προσδίδοντας στην ταινία εκείνη την ιδιαίτερη μυθική αύρα που έχουν τα καταραμένα πρότζεκτ. Είναι βασανιστικό, ναι, αλλά η αναβολή, η ματαίωση κι η αποτυχία κυλούν – μάλλον – μέσα στις φλέβες της παθιασμένης καλλιτεχνικής δημιουργίας. Είναι αυτή η κατάσταση μετεωρισμού, ούτε ακριβώς ακύρωσης αλλά ούτε ακριβώς συγκεκριμένης αναβολής, σαν μια ματαίωση χωρίς τελεία. Φυσικά, όταν πρόκειται για passion projects κινηματογραφικών δημιουργών, όπως στην περίπτωση του Coppola και του Apocalypse Now, τότε η μετάθεση του καλλιτεχνικού και προσωπικού πάθους σε κατάσταση limbo έχει ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα – και η βιομηχανία του σινεμά αγαπάει με σχεδόν σαδιστικά κυνικό τρόπο να αφηγείται αυτές τις ιστορίες, να τις ξεζουμίζει, να τις λέει ξανά και να ξανά μέχρι να γίνει ο συλλογικός πόνος της κινηματογραφικής ταλαιπωρίας μια ηδονοβλεπτική κοινοτοπία. Ναι, περίπου σαν αυτό το άρθρο. Σε κάθε περίπτωση, όμως, είναι καταγεγραμμένο με κάθε πιθανό τρόπο πως το Apocalypse Now έφτασε αυτήν την βασανιστική διαδικασία στα άκρα. Από τον Μάρτιο του 1976 μέχρι τον Ιούνιο του 1977, στη νοτιοανατολική Ασία, ο Coppola πήρε το μυθιστόρημα Heart of Darkness του Joseph Conrad, το μετέφερε στο Βιετνάμ μαζί με τον John Milius και για έναν χρόνο έκανε σινεμά στα όρια, με τα όρια, σπρώχνοντας τα όρια. Η κατάρα της ταινίας περιελάμβανε περίπου τα πάντα: την επέκταση του χρόνου παραγωγής πάνω από το διπλάσιο, την οικονομική και οικογενειακή καταστροφή του Coppola, την απροετοίμαστη εμφάνιση του Marlon Brando, την σχεδόν θανατηφόρα καρδιακή προσβολή του Martin Sheen, την καταστροφή των πανάκριβων σκηνικών από τις καιρικές συνθήκες, την έξαλλη ψυχεδελική κατάσταση όπου βρισκόταν ένα μέρος του συνεργείου. Όλη αυτή η τρέλα καταγράφηκε, ως γνωστόν, σε πάνω από 300.000 μέτρα φιλμ, σε αμέτρητες φωτογραφίες από τα γυρίσματα που κάθε τόσο βγαίνουν από την επιφάνεια και σ’ ένα αριστουργηματικό ντοκιμαντέρ που γύρισαν οι George Hickenlooper, Fax Bahr και Eleanor Coppola. Και όχι, μπορεί το Hearts of Darkness: A Filmmaker’s Apocalypse να μην είναι «waaay better than Apocalypse Now» όπως έλεγε ο Abed στο Community φτιάχνοντας το δικό του ντοκιμαντέρ, αλλά είναι κάτι συναρπαστικό, κάτι που όμοιό του έχουμε δει ελάχιστες φορές ξανά. Για την ακρίβεια, κάτι πραγματικά αντάξιό του έχουμε δει μόνο στο Burden of Dreams, το ντοκιμαντέρ του Les Blank από το 1982 για το Fitzcarraldo του Werner Herzog. Ο Herzog με το Aquirre επηρέασε το Apocalypse Now. Ο Coppola με το Apocalypse Now επηρέασε το Fitzcarraldo. Το ντοκιμαντέρ για το Fitzcarraldo επηρέασε το ντοκιμαντέρ για το Apocalypse Now. Είναι αυτή η καλύτερη αλλαξοκωλιά του σινεμά; Ναι, πιθανώς είναι. Για να κλείσουμε αυτό το αφιέρωμα στα 40 χρόνια Apocalypse Now, λοιπόν, μαζέψαμε 40 στιγμιότυπα από το φωτογραφικό υλικό που έχει κυκλοφορήσει κατά καιρούς σχετικά με την δημιουργία της ταινίας, σημαντικό μέρος του οποίου προέρχεται από τον φακό του Chas Gerretsen, του θρυλικού Ολλανδού φωτογράφου που φέτος είδε και την δική του σχέση με το Apocalypse Now να γίνεται ντοκιμαντέρ. Καθίστε αναπαυτικά, ανοίξτε έναν ανεμιστήρα οροφής, βάλτε δυνατά το The End ή το Ride of the Valkyries κι ετοιμαστείτε για μια επετειακή περιήγηση στο πώς δημιουργήθηκε κινηματογραφικά ο τρόμος, ο τρόμος…
