«Όλοι μας τρώμε από τον κάδο σκουπιδιών της ιδεολογίας.» Όλοι; Όχι. Ένας Σλοβένος φιλόσοφος αντιστέκεται και πάντα θα αντιστέκεται στον παραμορφωτικό φακό της ιδεολογίας. Ο Σλαβόι Ζίζεκ, στον οποίο ανήκει η έμπνευση της παραπάνω φράσης, πρωταγωνιστεί στο τελευταίο σκηνοθετικό πόνημα της Σοφί Φινς (σίκουελ του παρομοιότιτλου A Pervert’s guide to Cinema) εκθέτοντας τις σκέψεις του γύρω από τη λειτουργία της ιδεολογίας. Μέσα από έναν κριτικό στοχασμό επάνω σε μια σειρά από σημαδιακές για το Χόλιγουντ ταινίες, αντλώντας τα μεθοδολογικά του εργαλεία τόσο από την κλασική μαρξιστική σκέψη όσο και από την λακανική ψυχανάλυση, ο Ζίζεκ καταλήγει σε μια νοηματοδότηση ριζικά διαφορετική από την κυρίαρχη για κάθε φιλμ που εξετάζει.
Κατά τον Ζίζεκ, η ιδεολογία λειτουργεί σαν ένα πρίσμα ανάμεσα σε εμάς και τον κόσμο, διαθλώντας όλα τα ερεθίσματα και τις προσλαμβάνουσές μας. Για παράδειγμα, όταν παρακολουθούμε μια διαφήμιση της κόκα-κόλα, αυτό που εισπράττουμε δεν είναι μια απλή έκθεση και προώθηση των χαρακτηριστικών ενός δροσιστικού αναψυκτικού, αλλά ένα σύνολο νοημάτων μέσα στο οποίο θα απολαύσουμε το αναψυκτικό. Η διαφήμιση της κόκα-κόλα μας εκθέτει στο θέαμα μιας ανέμελης, νεανικής παρέας με τον ίδιο τρόπο που η διαφήμιση ενός τραπεζιού ΙΚΕΑ σχετίζεται με μια ευτυχισμένη οικογένεια, φαινόμενα τα οποία αποτελούν ιδεολογικές επιταγές. Η ιδεολογία, δηλαδή, δεν επιβάλλεται από κάποιον εξωτερικό παράγοντα, δεν κυριαρχεί επάνω μας, αντίθετα μας μαθαίνει τι είναι η απόλαυση, μας υποδεικνύει τον τρόπο να ικανοποιούμαστε από τα πράγματα, είναι η διαδικασία μέσω της οποίας διαμορφώνεται η επιθυμία μέσα μας.
Το παραπάνω κεντρικό επιχείρημα επεκτείνει και διανθίζει ο Ζίζεκ καθ’ όλη τη διάρκεια του εγχειρήματος, ή τουλάχιστον αυτήν την εικόνα του εαυτού του επιθυμεί να προωθήσει. Γιατί, ενώ την παρουσίαση του κεντρικού επιχειρήματος ακολουθούν (για τον κινηματογραφικό χρόνο) εκτενείς όσο και συμπαγείς αναλύσεις, μέσα από τις οποίες αλιεύονται πραγματικά παραδείγματα ιδεολογικών επιταγών, σύντομα το τοπίο αναδιαμορφώνεται . Ο ρυθμός επιταχύνεται ανεξέλεγκτα, η μία ταινία διαδέχεται την άλλη μετά από μια ματιά δευτερολέπτων, και πότε-πότε ένας Ζίζεκ ξεπροβάλλει μέσα από μεσσιανικά τελετουργικά, για μια παύση λίγων στιγμών, δίνοντας μας ένα απόφθεγμα κατάλληλα θεαματικά πλαισιωμένο και εκπεφρασμένο έτσι ώστε να φαίνεται ότι συμπυκνώνει μια πληθώρα ριζοσπαστικών νοημάτων.
Φυσικά, σε μια τέτοια προσέγγιση που φιλοδοξεί να αποδώσει ρηξικέλευθα νοήματα σε δεκαπέντε έργα τέχνης μέσα σε δύο ώρες, δεν μπορούν παρά να είναι παρούσες πάμπολλες λογικές ακροβασίες, συμπεράσματα που δεν προκύπτουν και σοβαροφανείς γενικεύσεις. Επιπρόσθετα, προϊούσης της ταινίας, επιχειρείται μια ανάλυση θραυσμάτων της λακανικής και της μαρξιστικής σκέψης, η οποία κρίνεται ως επιεικώς ανεπαρκής. Τελικά, ο Ζίζεκ μάλλον φαίνεται να χρησιμοποιεί το μαγικό σουγιαδάκι του θεάματος για να ξύσει το φλοιό διαφόρων και ετερόκλητων έργων τέχνης και πολιτικών θεωριών, παρά να καταφέρνει να παράξει συγκεκριμένες ερμηνείες-τομές. Χειρότερα, το επιδερμικό αυτό ξεφύλλισμα των αντικειμένων ενασχόλησής του και το μαρκετάρισμα του εγχειρήματος ως βαθυστόχαστου και διεισδυτικού, μάλλον αποθαρρυντικά θα λειτουργήσει για τον θεατή που θα βρεθεί στην πρώτη του επαφή με αυτά. Ο Ζίζεκ, με ξεκάθαρη την πρόθεσή του γι’ αυτό, περισσότερο από οτιδήποτε πείθει τον θεατή ότι έχει πάνω-κάτω συλλάβει την ουσία του έργου των Λακάν και Μαρξ, παρά δίνει ένα έναυσμα για την περαιτέρω ενασχόληση μαζί τους.
Στο τέλος της ταινίας, σε μια πυροτεχνηματικού τύπου κατάληξη, ο Ζίζεκ φτιάχνει ένα ψηφιδωτό από προβαλλόμενα ως εξεγερτικά γεγονότα (Λονδίνο, Αθήνα 2011) με ένα γρήγορο μοντάζ, εξηγώντας τα ως αναλαμπές της επερχόμενης επανάστασης του ετερόκλητου πλήθους. Σε ένα ιδανικό για μια τέτοια ταινία τέλος, πραγματοποιείται μια θεαματική αφαίρεση και η προαναγγελία μιας ανατρεπτικής διαδικασίας, ανάμεσα στις αιθάλες της οποίας ο Ζίζεκ ξεπροβάλλει πού και πού δίνοντας εντυπωσιοθηρικά προτάγματα. Λίγο-πολύ άσχετα μεταξύ τους συμπεράσματα συναρθρώνονται για να ομαδοποιήσουν λίγο-πολύ άσχετα μεταξύ τους γεγονότα, σε ένα προϊόν-καταγγελία του θεάματος που τελικά καταφέρνει να είναι ακριβώς αυτό: Ένα προϊόν του θεάματος με τη στενή έννοια. Κι αν ο Αντόνιο Νέγκρι είναι ο θεωρητικός των πολιτικών που πιστεύουν στην ανατροπή μέσα από ένα ετερόκλητο πλήθος, ο Σλαβόι Ζίζεκ είναι ο μάντης. Από το «Αστερίξ και ο Μάντης».
Όλοι μας τρώμε από τον κάδο σκουπιδιών της ιδεολογίας. Όλοι; Όλοι.
