“It could be the most terrifying motion picture I have ever made!”

Alfred Hitchcock

 

Η ταινία «The Birds» γυρίστηκε στην Καλιφόρνια και στα στούντιο της Universal στην Καλιφόρνια. Η παγκόσμια πρεμιέρα της ήταν στην Νέα Υόρκη στις 23 Μαρτίου του 1963. Αρχικά το σενάριο προοριζόταν για την εβδομαδιαία, δημοφιλή, τηλεοπτική σειρά «Alfred Hitchcock Presents». Με αυτήν την ταινία και το «Μernie» της επόμενης χρονιάς ο Hitchcock απέδειξε ότι δεν είχε χάσει την ικανότητά του να φτιάχνει κινηματογραφικά αριστουργήματα, να διατηρεί την δημοτικότητά του στους κινηματογραφικούς οπαδούς και να εγκωμιάζεται από τους κριτικούς, καθώς περνούσε στην εποχή του 1960.

Σε αυτήν του την δημοφιλή προσπάθεια κατάφερε να χειριστεί τα μέχρι τώρα οικεία θέματα ενοχής και παράνοιας με τα εμπορικά στυλιστικό άνθισμα της γρήγορης σύνταξης των πλάνων, των λεπτών χειρισμών της κάμερας και τις προσεκτικές προπαρασκευές στα κινηματογραφικά πλατό. Ο Χίτσκοκ ανήκει στο στυλ του Κλασικού Hollywood. Σέβεται σε μεγάλο βαθμό τις συμβάσεις του στυλ, κυρίως για τη μορφή του σεναρίου, τον τρόπο του μοντάζ και τον χειρισμό της κάμερας. Παρά ταύτα μερικές φορές παραβιάζει τους κανόνες αυτούς με στόχο να ξαφνιάσει τους θεατές του και να δώσει κάποιο ιδιαίτερο νόημα σε μια σκηνή ή σε μια λήψη.

Το έντονο προσωπικό του στυλ που χαρακτηρίζει όλες τις ταινίες του, έχει μια σειρά από αγαπημένα μοτίβα τα οποία επαναλαμβάνει σε πολλά από τα έργα του. Για παράδειγμα είχε μια ιδιαίτερη αδυναμία στις ψυχρές ξανθές συγκρατημένες και καθώς πρέπει ηρωίδες οι οποίες κάτω από πίεση αποκαλύπτουν ένα εκρηκτικό και σε ένα βαθμό βίαιο χαρακτήρα. Άλλο ισχυρό μοτίβο είναι η καταπιεστική μητέρα που συνήθως καταδυναστεύει έναν άνδρα ήρωα. Χαρακτηριστικές επίσης είναι οι cameo εμφανίσεις του σκηνοθέτη στο έργο του. Τα στοιχεία αυτά οι κριτικοί τα θεώρησαν μια προσωπική σφραγίδα του σκηνοθέτη η οποία αποδείκνυε τη συνέπεια της καλλιτεχνικής του έκφρασης και τον καθιστούσε δημιουργό.

H Melanie Daniels (Tippi Hedren) είναι μια κοσμική και πλούσια δεσποινίδα του Σαν Φρανσίσκο, ζει άνετα, κάνει φάρσες για να σκοτώσει την ώρα της και έχει μάθει να παίρνει πάντα αυτό που θέλει. Συναντά τον γοητευτικό Mitch Brenner (Rod Taylor) σε ένα κατάστημα πουλιών. Εκείνος την γνωρίζει από ένα δικαστήριο και υποκρίνεται ότι την θεώρησε για πωλήτρια, όταν αντιλαμβάνεται το αστείο του η Melanie, μαθαίνει την ταυτότητα του και αποφασίζει να του κάνει μια αντίστοιχη φάρσα. Αγοράζει δύο παπαγαλάκια και τον επισκέπτεται στο σπίτι του. Εκεί μαθαίνει από έναν γείτονα ότι ο Mitch περνάει τα σαββατοκύριακα του στο νησί Bodega Bay συντροφιά με την χήρα μητέρα του, Lydia (Jessica Tandy) και την εντεκάχρονη αδελφή του, Cathy (Veronica Cartwright). Μη χάνοντας χρόνο ξεκινά το ταξίδι της προς το νησί, μαθαίνει ποιο είναι το σπίτι του, νοικιάζει μια βάρκα και πηγαίνει στην απέναντι όχθη. Αφήνει τα παπαγαλάκια ως δώρο για τα γενέθλια της Cathy. Ο Mitch την αντιλαμβάνεται και οδηγώντας το αυτοκίνητό του τρέχει να την προλάβει. Λίγα δευτερόλεπτα πριν συναντηθούν γίνεται η πρώτη επίθεση από έναν γλάρο, που τραυματίζει την Melanie. Εκείνη σαγηνεμένη από τον Mitch και χτυπημένη παίρνει την απόφαση να διανυκτερεύσει στο σπίτι της δασκάλας και πρώην ερωμένης του Mitch, Annie Hayworth (Susanne Pleshette). H οποία την ενημερώνει για τα κτητικά συναισθήματα της Lydia προς τον γιό της. Στις επόμενες σκηνές οι σχέσεις της Melanie με όλα τα πρόσωπα γίνονται πιο στενές, τα ως τώρα άκακα πουλιά επιτίθενται σε άτακτα χρονικά διαστήματα με φονικά αποτελέσματα και το Bodega Bay βρίσκεται σε κατάσταση κινδύνου. Αν και οι κάτοικοι αρχικά θεωρούν απίθανη την ομαδική αυτή επίθεση από τα πουλιά σε μια μεγαλειώδης σκηνή καταστροφής αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα και είτε οχυρώνονται στα σπίτια τους, είτε εγκαταλείπουν το νησί. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι πρωταγωνιστές του Hitchcock που καθυστερημένα θα κατευθυνθούν προς το Σαν Φρανσίσκο, υπό το βλέμμα των κυρίαρχων πουλιών.

Στο «The Birds» συναντάμε και τα τέσσερα χαρακτηριστικά των ταινιών του Hitchcock ως προς τα σεναριακά ευρήματα. Πρώτον το ότι εκτός από την κεντρική υπόθεση μυστηρίου τα έργα του έχουν σχεδόν πάντοτε μια δεύτερη υπόθεση, η οποία περιλαμβάνει την ερωτική σχέση των πρωταγωνιστών του. Το μυστήριο αρχίζει από την ερώτηση: Γιατί εφορμούν τα πουλιά; Όσο βλακώδες και αν φαίνεται στη λογική αυτό το ερώτημα, προκαλεί τον τρόμο, διότι πρόκειται για τη συμβολική εισβολή ενός φαντασιακού στοιχείου ως από άλλες διαστάσεις, στον ψυχικό κόσμο του θεατή της ταινίας. Το επόμενο ερώτημα, πως αντιμετωπίζει κανείς μια οργανωμένη επίθεση από πουλιά, επιτείνει το άγχος και αυξάνει τον αόριστο φόβο. Με λίγες αρχικές κινήσεις, ο θεατής νιώθει ένα ρήγμα στην ψυχική του πραγματικότητα που εκχέει τρόμο.

 

Οι κυριότερες απόψεις σχετικά με την επιθετικότητα των πουλιών είναι δύο. Μία καθαρά ψυχαναλυτική, προσπαθεί να ερμηνεύσει την επιθετικότητα των πουλιών μέσα από το οιδιπόδειο, την αντίδραση δηλαδή της Lydia στον ερωτικό δεσμό της Melanie και του γιού της Mitch, που γεννά την παράλληλη αντίδραση των πουλιών και εικονογραφούν τις εντάσεις ανάμεσα στους χαρακτήρες του έργου, φτάνοντας στο σημείο να σκοτώσουν τη δασκάλα Annie, άτομο περιττό στην σχέση του Mitch και της Melanie. Και μια θρησκευτική που βλέπει τα πουλιά σαν μια κοσμογονική παραβολή απέναντι στις έννοιες του Χάους, της καταστροφής, της Αγάπης και της Σωτηρίας. Οι παραπάνω ερμηνείες (και οι διάφορες παραλλαγές τους) παρά τη γοητεία τους, χωλαίνουν στο ότι είναι ανεπαρκώς θεμελιωμένες. Αν και καμία δεν είναι τελείως αυθαίρετη, όλες τους στηρίζονται σε συμπεράσματα που μπορεί να εξηγήσουν μεμονωμένες επιθέσεις των πουλιών, όχι όμως όλες τις σκηνές της ταινίας. Ο ίδιος ο Hitchcock δεν αιτιολογεί ούτε στην ταινία εμφανώς, ούτε σε δηλώσεις του την φονική αυτή επιθετικότητα, για αυτό θεωρείται το «The Birds» η μοναδική ταινία φανταστικού στη φιλμογραφία του.

Δεύτερον το ότι περιλαμβάνεται στην υπόθεση του έργου μια κεντρική ιδέα, η οποία είναι μια εικόνα – σύμβολο μέσα στο έργο και επαναλαμβάνεται συχνά μέσα στο έργο οδηγώντας το στην κλιμάκωσή του. Από την πρώτη σκηνή της ταινίας στο κατάστημα με τα εκατοντάδες αιχμάλωτα ζώα σε κλουβιά, την παρεμπόδιση των κανόνων της φύσης αλλά και την καταιγίδα που βγάζει τους γλάρους στην ακτή, ο Hitchcock κάνει σαφέστατη μία από της εκδοχές της. Συσχετίζει έξοχα τις δυνάμεις της φύσης, και μετατρέπει τα πουλιά στον εξολοθρευτή άγγελο που θα εκδικηθεί τον δυτικό άνθρωπο με τον άπληστο αστικό πολιτισμό του. Σημαντική και η σκηνή στην παιδική χαρά του σχολείου, όπου αθόρυβα μαζεύονται τα πουλιά, πριν από την τρομακτική επίθεση τους στα παιδιά. Η παιδική χαρά με τους μεταλλικούς σκελετούς σε διάφορους περίτεχνους σχηματισμούς ουσιαστικά αντιπροσωπεύει την τεχνολογία και την εξέλιξη ενώ τα σκοτεινά, άγρια και σχεδόν χωρίς σχήμα πουλιά, την αρχέγονη δύναμη της φύσης. Σε αυτό το γεμάτο σασπένς σκηνικό, η παρουσία της Melanie να καπνίζει αδιάφορα και αλαζονικά, αλλά και ο τρόμος της όταν αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο, δίνουν στην σκηνή ξεχωριστή αξία. Ακόμη ο διάλογος τους στην πρώτη σκηνή της ταινίας σχετικά με τα παπαγαλάκια που ήθελε να αγοράσει στην Cathy o Mitch λειτουργεί συμβολικά και προ-οικονομεί την μετ’ έπειτα σχέση τους.

Melanie Daniels: Just what is it you’re looking for, sir?

Mitch Brenner: Lovebirds.

Melanie Daniels: Lovebirds, sir?

Mitch Brenner: Yes. I understand there are different varieties. Is that true?

Melanie Daniels: Oh yes, there are.

Mitch Brenner: Well, uh, these are for my sister, for her birthday, see, and uh, as she’s only gonna be eleven, I, I wouldn’t want a pair of birds that were… too demonstrative.

Melanie Daniels: I understand completely.

Mitch Brenner: At the same time, I wouldn’t want them to be too aloof, either.

Melanie Daniels: No, of course not.

Mitch Brenner: Do you happen to have a pair of birds that are… just friendly?

Ακόμη στην ίδια σκηνή ο Mitch πιάνει στο κατάστημα των πτηνών ένα καναρίνι που ξέφυγε και αφού το βάζει στο κλουβί του λέει στην Melanie «Σας βάζω στο χρυσό κλουβί σας, Melanie Daniels». Στην συνέχεια, όταν η Melanie, στην προσπάθειά της να προφυλαχθεί από τα πουλιά κλείνεται σε έναν τηλεφωνικό θάλαμο, θα είναι σαν να είναι πουλί μες στο κλουβί και την ίδια τύχη – παρομοίωση θα έχουν και οι υπόλοιποι πρωταγωνιστές στην τελική πολιορκία του σπιτιού- οχυρού από τα πουλιά. Όσο για την Melanie θα ταυτιστεί μετά την επίθεση και τον τραυματισμό της με τα πουλιά και ο Hitchcock θα την κινηματογραφήσει σαν ένα λαβωμένο πουλί στην σκηνή που την μεταφέρει ο Mitch και η Lydia προς το αυτοκίνητο. «Η παλιά σύγκρουση ανάμεσα στους ανθρώπους και τα πουλιά αντιστρέφεται και αυτήν την φορά ο άνθρωπος είναι στο κλουβί και τα πουλιά ελεύθερα». Τρίτον το ότι στηρίζεται στο συναίσθημα της αυξανόμενης αγωνίας του θεατή και όχι στην έκπληξη και το ξάφνισμα. Το συναίσθημα αυτό επιτυγχάνεται με το να δίνει ο σκηνοθέτης κάποιες πληροφορίες στον θεατή που οι ήρωες του δεν γνωρίζουν.

Ο θεατής έχει αγωνία για το τι θα γίνει όταν οι ήρωες ανακαλύψουν την αλήθεια. O Hitchcock άλλωστε έχει τον τίτλο του μετρ του σασπένς. Κάποιες πλούσιες σε σασπένς σκηνές για τον θεατή σε αυτό το έργο είναι: η σκηνή που η Melanie αφήνει τα παπαγαλάκια κρυφά στο σπίτι και αγωνιούμε για το αν θα την προλάβει ο Mitsch, η σκηνή που αποφασίζουν να φυγαδεύσουν τα παιδιά έξω από το σχολείο, η σκηνή που ο Mitsch φέρνει το αυτοκίνητο κοντά στο σπίτι ενώ η αυλή του είναι γεμάτη κοράκια, γλάρους, σπουργίτια και τον παρακολουθούν ακίνητα και απειλητικά κ.α. Τέταρτον το ότι ξεκινά με μία σεναριακή ιδέα, η οποία προκαλεί το ενδιαφέρον κι την περιέργεια του θεατή. Ο θεατής επιθυμεί να μάθει περισσότερα για αυτό αλλά αποδεικνύεται ότι το θέμα του έργου τελικά δεν είχε σχέση με αυτό και τελικά αυτή η ιδέα είναι ψευδής και αδιάφορη. Πρόκειται για το τέχνασμα που ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί για να ξεγελάσει τον θεατή και μετά να τον ξαφνιάσει. Για παράδειγμα ο θεατής τείνει να ενδιαφερθεί για την σχέση του Mitsch με την Annie, για την μητέρα της Melanie που την εγκατέλειψε στα έντεκα της χρόνια, για τον θάνατο του πατέρα του Mitsch, για το τι συνέβη στις διακοπές στην Ρώμη της Melanie κ.α. Το γιατί αφήνει αναπάντητα ερωτήματα ίσως μας το απαντά ο Hitchcock με την δήλωση του στον Francois Truffaut «Στα Πουλιά δούλεψα έτσι ώστε το κοινό να μην μπορεί ποτέ να μαντέψει τι πρόκειται να συμβεί στην επόμενη σκηνή. Πάνε στον κινηματογράφο, κάθονται και λένε: Α! Εγώ ξέρω τι πρόκειται να συμβεί. Για αυτό και εγώ είμαι υποχρεωμένος να τους προκαλέσω: Α! Έτσι νομίζετε; Θα δούμε!»

Τέλος πρέπει να αναφέρω ότι για να γυρίσει τις σκηνές των πουλιών ο Hitchcock χρησιμοποίησε μια σύνθετη τεχνική που ανατρέχει στις μακέτες, τις διαφάνειες, τα κινούμενα σχέδια και ειδικά γυμνασμένα πουλιά. Για να εντείνει τη δραματική ένταση στην παραδοσιακή μουσική του Bernard Herrmann έβαλε ηλεκτρονική μουσική και έγινε για μια ακόμα φορά προάγγελος της σημερινής εποχής, όπου το συνθεσάιζερ είναι κανόνας στην κινηματογραφική μουσική. Τα πουλιά είχαν στην εποχή τους μια ψυχρή κριτική υποδοχή και μία μέτρια εμπορική επιτυχία. Παρόλα αυτά έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για ριμέικ της και το 2013 θα γίνει μία ακόμη από τον Έλληνα Ντένη Ηλιάδη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Χιτσκοκ/Φρανσουά Τρυφώ, μτφ: Γιάννης Δ. Ιωαννίδης, Ύψιλον,1986

Μπάμπης Ακτσόγλου, Άλφρεντ Χιτσκοκ (Η Παράξενη Περίπτωση του Κυρίου Άλφρεντ Χίτσκοκ), Αιγόκερως, 2003

David Boyd & R. Barton Palmer, After Hitchcock, Influence, Imitation and Intertextuality, Texas, 2006

Douglas Gomery, Η ιστορία του κινηματογράφου, επιμέλεια: Μάριος Ρετσίλας, Έλλην, 1991

Κριτική του Bosley Crowther, Hitchcock’s Feathered Friends Are Chilling, New York Times, 1/4/1963

Κριτική του Κ.Ο.Π.Ι (της Κινηματογραφικής Ομάδας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στο http://users.uoi.gr/kopi

Κριτική του ψυχίατρου Θοδωρή Δασκαλόπουλου, Η Ερμηνεία της Κλασσικής Ταινίας σύμφωνα με την Ψυχανάλυση στο http://psi-gr.tripod.com/psychoanalysis_birds.html